Tuesday 25 April 2023

CHRISTIAN CHHUNGKUA LEH ZIRNA (EDUCATION)

 

Pastor Lalzarliana Khiangte

NOTE: 2022 chhung khan Mizoram Baptist Mipa Pawl (MBMP) te chuan  an thuzir-ah CHRISTIAN CHHUNGKUA DIN tih an thlang a. An thuzir tur zinga pakhat KRISTIAN CHHUNGKUA LEH ZIRNA (EDUCATION)  tih chu ziak ve turin min lo sawm a. Chu chu MBMP te hian a bua siamin an tichhuak a, tin an zir zo tawh bawk a. Tichuan, tlai khawhnuah ka blog-ah hian kan  han dah ve a ni e.

 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------

THUHMAHRUAI:

Chhungkua leh zirna hi social institution zinga thil pawimaw em em; mihringin a mamawh tinreng deuhthaw a dawn theihna a ni. Hring nun tana a(n) hlut zia tarlang turin zirna awmzia leh a pawimawhna kan zir hmasa ang a; chu mi hnuah chuan kristiante rilrua zirnain hmun a lo neih tawh dante tarlangin, zirna atana chhungkua pawimawhna leh zirna tihmasawn tura tan kan lak dan turte kan tarlang dawn a ni. Tin, education tih thumal hi kan tawng ang maia kan hman a nih avangin ‘zirna’ tih nen kan hman pawlh ang.

ZIRNA CHU ENG E?:

Mi thiamten ‘education’ an hrilhfiah dan behchhanin ‘zirna’ awmzia kan tarlang dawn a. Hmanlai Grik hoin education an hrilhfiah dan lo en hmasa I la;

1.      Aristotle philosophy of education: (Aristotle) chuan “Education chu nun-a hmasawnna lo thleng; khawsak honaa a lem zawng hnawl a, nun dan phung pangngaia mihringte awm tirtu hi a ni.” a ti a.

2.     Plato philosophy of education: (Plato) chuan “Education chu rilru leh taksaa hmasawnna tinreng awm tirtu a ni” a ti a.

3.     Socrates philosophy of education: (Socrates) ve thung chuan “Education tih chu mahni inhriatna (knowing oneself) hming pakhat a ni.” a ti.

Heng balak hian education chu mite hnena hriatna (knowledge) te, thiamna (skills) te, tihdan phung (technique) leh, bengvarna lam (information) thil petu a ni a. Chhungkua leh khawtlang huapa tih tur (duty) leh chanvo (right) mihringte kawhhmuh a; khawvel kalphung hrethiam tura thil thlir dan (worldview) leh ngaihruat thiamna (vision)-te petu a ni. Mihring khawsak honaa peng pawimawh ber pakhat a ni a. Malcom X chuan, “Zirna hi hun lo awm zel tur atana passport ang a ni” a ti a. ‘Zir thiamna nei tawhte tana hmalam hun a en zia’ a tarlanna pakhat a ni thei ang.

ZIRNA PAWIMAWH ZIA:

Grik mi fing Socrates bawk hian “Zirna chu thu dik zawng chhuak tura thu dik lo tih chhiatna hmanrua a ni” a ti a. Hmasawnna leh hlawhtlinna chang tura hring nunin ‘ralthuam’ ang maia a hman theih zia hei hian a tarlang a. Nelson Mandela phei chuan, “Khawvel ti danglam tura ralthuam I hman theih pawimawh ber” a ti hial a. A pawimawh zia hi he tiang hian lo tarlang chhunzawm i la;

South Africa rama zirna inpui (university) pakhatah chuan, a chhiar apiangten an ngahtuah zui vawng vawng tur thuziak an tar a, chu miah chuan he tiang hian a inziaka a;

Ram ropui tichhe turin atom bom emaw bom mitnei emaw a ngai lo; zirna tha lo leh exam laia entawn chin hi a tawk a ni. Chutiang hmuna sei liante kutah chuan nu leh pa an thi thin a. Chutiang hmuna seilian engineer-te avang chuan lungrem a chim thin a. Chutiang hmuna seilian economist leh accountant-te kutah chuan pawisa a riral thin a. Chutiang hmuna seilian sakhaw rawngbawltute kutah chuan hring nunin awmzia a nei lo thin a. Chutiang hmuna seilian roreltu (judge)-te kutah chuan dikna a tlawm thin. Zirna tluchhia hi ram leh hnam chhiatna bul ber a ni.” tiin.

Hei hian zirna pawimawh zia a tarlang a. Mi thiamten a pawimawh zia an sawi dante pawh  tarlan belh zel I la;

i)                   Education chu society ruhrel a ni a.

ii)                Education chu mi mal nun siam thatu a ni a.

iii)              Education chuan nun (lifespan) a pawt sei  a.

iv)               Education chu mihring nuna ngehna thlentu a ni a.

v)                 Education chu zahawm leh rintlaka mihring dintu a ni a.

vi)               Education chu nun zir thiamna (life skills) kawnga puitu a ni a.

vii)            Education chu hma lam hun atana beiseina kawl eng siamtu a ni a.

viii)          Education chu hring nuna hmasawna awm thei zawng zawng bul a ni a.

ix)               Education chu mahni kea ding thei tura mihring nun cher nghettu a ni a.

x)                 Education chu mihring mamawh kawng hrang hrang dap kawnga theihna petu a ni.

ZIRNA, KRISTIANTE THLIRNA ATANGIN:

Hring nun tana he ti taka pawimawh a nih avang hian, kohhran hmasate zingah leh kristianna huang chhungah pawh nasa takin education hi kalpui a lo ni tawh thin a. Hmanlai ringtuten zirna an kalpui dan leh, an ngaih pawimawh zia a hnuaia mi ang hian lo thlir let lawk I la.

David Feddes-a’n “Christianity and Education” tih lehkhabua a tarlan danin, “Juda ringtu hmasate kha zirna ngai pawimawh tak an ni a. ‘Kristian nun dan tha zirna bu’ (christian manual)-te siamin an inzirtir a. Zirna bulpui (basic teaching) pawh naupang leh ring tharte tan kalpuiin, Pathian thua inkaihhruaina dan hrechiang (well educated) tur pawhin kohhran hruaitute pawh an beisei sang hle a. Chu chuan a tawpah zirna hmun (school) din tirin; chu hmunah chuan kristiante thurin bakah, mathematic lam te, damdawi thiamna leh subject dang tam tak pawh an zirtir thin.” a ti a.

Rom sawrhkar ropui a tluk chiat a, lehkhathiam lo mi rothap pui puiten khawpui an luh chhuah a, khawvel hmun hrang hrang civilization-in chhiatna a hmachhawn lai leh, ram ropui tak tak a tluk chhiat laite pawhin kristiante chu bible bakah; khawvel chanchin ziahna (history) te, finna lam ziahna (philosophy) te, dan lam thu (legal theory) leh science te, literature lam ziahnate humhimtu an lo ni tawh thin a. Copy sang tam takte siam belhin khawvel  lo awm zel tur tan - zirna leh thiamna hnutchhiahtu an lo ni tawh thin an ni.

Kohhran siam that hun (reformation period) a lo inher chhuak a; chu hunah chuan mi tinin bible chhiar an thiam theihnan education paimawh zia nasa takin an theh darh a. Luther-a pawhin, “Khawtlang anga kan chen hona (society) hmun tinah hian thalaite chuan lehkha an thiam ngei tur a ni” a ti a. Khawtlang thuneitute chu mite hnena thiamna pe tur leh, an zingah chuan thuhriltu (preacher) te, dan hre mi (jurist) te, kohhran enkawltu (pastor) te, ziak mi (writer) te, damdawi thiamna nei (physician) te, sikul hotu (schoolmaster) te pawh awm ngei turin a duh a. Education lama an hmalakna leh an thahnemngaihna chuan zirna in tam tak, a bikin  kum zabi 17 leh 18-na chhungin a din tir hial a ni.

He tiang bawk hian Zoramah pawh zirna bulpui min din sak a, ‘chhiar thiam tamna ram’-a min hlangtu pawh zo-sapte leh kohhran hmasate hmalakna a ni. Kan kristiannain zirna kawnga tha a thawh dan (contribution) zawng zawng hi tarlan sen rual lova tam a tih theih  hial a ni.

ZIRNA ATANA CHHUNGKUA PAWIMAWHNA:

Zirna atana chhungkua pawimawh zia hi a hnuaia mi ang hian  lo tarlang I la:

1.       Thuthlung Hlui leh Tharah hian mal khaia kut chhuak ngah ber; mi thiam tak (educated) tia sawi theih an awm a, chung mite chu Mosia leh Paula-te an ni. An thiam zirna bul leh intanna chu an inchhung khur; chhungkua (family) a ni a. Hei hian zirna atana chhungkua pawimawh zia a tarlang a ni. Chhungkua chu zirna bulpui petu a ni a, chu chuan hruaitu ropuiah a chher chhuak a, mi sang tam takte tana malsawmna thlentuah a siam a ni.

 

2.      Mi thiamte chuan naupang mizia (character) siamtu hi thil pathum a awmin an hria a, chungte chu; i) an chhehvel thil (environment), ii) an thian kawpte (peers group) leh, iii) Chhungkua (family) a ni. Heng zinga pakhat chhungkua (family) chu ‘zirna sikul hmasa ber’ tia sawi thin a ni a. Naupang thang chho mek nun atana thil pawimawh tam tak zir chhuahna a ni. Naupang thanlenna chhungkua a that chuan ‘mi nun tha’ tam tak an chhuak dawn tihna a ni a. Chu tiang mite bawk chu khawtlang (society) leh kohhran siamtu leh dintu an nih avangin khawtlang leh kohhran chhiat thata mawhphurtu pawh chhungkua a ni. Hei hian chhungkua pawimawh zia a tarlang chiang hle a ni.

 

3.      Statistical Handbook of Mizoram 2020-in a tarlan danin Mizoram literacy rate chu 91.33% a ni a. India ramah he thu ziah lai hian Mizoram chu 3-na a ni. Zoramah hian; Primary school - 1957, Middle (upper primary) school – 1550, High School – 707, Higher secondary school – 197 a awm a; a vaia Primary atanga Higher Secondary School awm zat chu – 4411 a ni. Heng bakah hian University -2 leh College – 43 a la awm chau va. Heng hian zirna kawnga hma kan lak nasat zia leh kan ngaih pawimawh zia a tarlang a. Mahse zirlai an zirna chawlhsan (drop-out) rate erawh; P/S level-ah - 3.75%, M/S level-ah – 4.53%, H/S level-ah - 7.83% niin, H/SS level-ah Nil, a ni a. Heng drop-out tam zawkten an zirna an chawlhsan chhan  berah hian ‘chhungkua’-in mawh a phur hlea hria mi tam tak an awm a. Chu chuan chhungkua pawimawh zia eng emaw chenah a lantir a tih theih a ni.

 

4.       Kan rama pawl lian ber Central Young Mizo Association (CYMA) chuan 2019-2021 chhung khan ‘ZIRNA UAR’ tih chu kum puan atan a lo hmang tawh a. Zirna hi kan ram hian uarin, zirna kawngah nasa takin hma la mah I la, kan ram zirnain duhthusam a tlin loh zia hei hian a ti lang a ni. Record hrang hrang atanga kan hmu danin Central service-ah pawh kan tla hniam nasa hle a. A hnuaia mi hi IAS-a mizote luh dan, record tharlam kan hriat theih a ni; 1960-1970 inkarah 13; 1971-1980 inkarah 12; 1981-1990 inkarah 8; 1991-2000 inkarah 3; 2001 -2010 inkarah 4; 2011-ah nil; 2012-ah 1; 2013-ah nill; 2014-ah 1. 2015 kum atangin IAS tling kan awm thei ta meuh lo va, hei hian zirna kawnga ram pumpui dinhmun a tarlan bakah, quality education kan mamawh zia a tarlang tel a. Chuvangchuan zirna chungchang thuah pawh ‘chhungkuaa kir leh’ (back to the family)  kan intih a tul ta hle niin a lang.

 

5.      Kan ramah hian zirna kawnga mi hlawhtlinga ngaih, hriatna leh thiamna pawh ril tak nei; mahse culture hranina a lem zawh, mahni hnam zia-rang leh chin dan pawh hlut  zo lo, nu leh pa leh ai upate pawh zahna chang hre lo, kohhrana tana chawr tlak ni bawk si lo tam tak an awm a. Aristotle chuan, “Thinlunga zirna dawng lo, rilru chauha dawng hi zirna (education) pawh a ni lo” a ti a. Chutiang ang mi chu kan ramah hian an tam a. A lo chhuahna berte chu kristian chhungkuaa inchhalte zel kan nih avangin, he mi kawngah hian mawh kan phur a. Erasmusa’n, “Ram leh hnam beiseina hi thangtharte zirnaah a innghat” a ti angin, kan ram leh hnam beisei hi keini kristian chhungkuate hian kan pe chhuak ngei tur a ni ang.

HMALAK DAN TUR LEH KAN CHHINCHHIAH TUR THENKHAT:

Chhungkuaa pa ber kan nihna zawn atangin zirna kawnga kan hmalak dan tur lo duang ta I la. Hengte hi mi zawng zawng tana bawhzui theih vek a nih loh pawhin, ngaihtuahna leh rawtna tha zawk kan thinlunga piantu erawh a nih ngei a beisei awm.

i)                   Chhung tina Pa zawng zawngte hian ‘fate zirtirtu’ kan ni tih kan inpawm that leh a tul a ni.

ii)                Fate zirna chawpa nupuite tih tura dah vek, chhungkaw pa ber ‘engmah ti si lo’ tam tak kan ramah kan awm: Hei hi bansan a tul a ni. Albert Einstein chuan, “Thil tisual thinte avangin khawvel hi a che dawn lo va, ngawi renga thlir thinte leh engmah ti duh lote vang zawk hian a la chhia ang” a ti a. Khawvel tichhetu kan nih loh nan, Pa-te hian chhungkuaah bul kan tan a ngai a ni.

iii)              Chhan tha tawk avang ni lova zirna chawlh san (drop-out) kan fate zingah an awm chuan ‘chhungkuaa Pa-te hlawhchhamna sign’ ang hiala ngaih theih a ni ang. Thufing pakhat chuan, “Education tel lo naupang chu thla nei lo sava ang a ni” a ti a. He tiang anga kan fate siam lo turin chhungkluaa Pate hian tan kan lak a tul a ni.

iv)               Naupang zirna environment nuam tak siam turin chhungkua emaw an room kan buatsaih ngei tur a ni.

v)                 Zirna atana fate mamawh apiang phuhruk thei chhungkaw Pa kan ni ngei tur a ni ang.

A TAWPNA:

Zir thiamna leh chu mi avanga hring nuna hmasawnna duhawm tak lo awm thin hi mi mal, chhungkua, khawtlang leh ram chauhin a mamawh lo va; kohhran leh Pathian Ram pawhin a mamawh a. Kristian chhungkua hi chu tiang ang ram leh hnamin a mamawh, kohhran leh Pathian Ram pawhin a hlawkpui thin ang hmuh chhuahna hmunpui chu lo ni zel rawh se.

 

 

PATHIAN RAM