Wednesday 22 March 2017

DANIELA – PATHIAN BETU RINAWM

1.    INTRODUCTION                                  

Daniela chanchin, a lehkhabu a kan hmuh hi B.C 605 atanga B.C 530 inkar thil thleng ni a sawi a ni. He hun chhung hian Israel history a hun khirhkhan a then lai; ram thiltithei leh chak Aigutpa, Asuria leh Babulon hnuaia Israel leh Juda lal ramte an kun thin lai a ni.

He tiang hun khirhkhan an hmachhawn chhan ber chu – Pathian hnam thlan, Israel-te  hi thlarau nuna an tluk chhiat vang a ni a. An thlarau nun tluk chhiatna bulpui ber pawh – Pathian laka an rinawm loh vang a ni.  Tichuan, rinawm lohna rah seng a, ram pum leh hnamin hun harsa leh khirhkhan a tawh mek lai hian; Daniela, Pathian tana mi rinawm chungchuang hi a lo lang a. Chu mi rinawm chanchin chu “Daniela – Pathian betu rinawm” tih thupui hmangin kan zir ho dawn a ni.

Amah Daniela chanchin kan thlur bing hmain, ‘Rinawmna leh Pathian betu/bia(k)’ tih hi tawitein kan zir hmasa ang a. Tichuan a chanchin tlangpui te, engtianga rinawm nge a nih, leh a rinawmna chuan enge ngawng chhuah a neih?, etc tihte kan zir ho dawn a ni. Daniela lehkhabu hi hlawm hnih; bung 1-6 leh bung 7-12 ah thlen a ni thin a. A then hmasa zawk bung 1-6 inkar hi a chanchin kan lakna hnar ber tur a ni ang.

2.    RINAWMNA LEH PATHIAN BETU/BIA(K): Mozo tawng a ‘Pathian bia’ tih sawina tawngkam dang kan neih chu ‘chibai buk’ tih hi a ni a. Tawngkam thuhmun, Bible lettute pawhina an hman thlakthleng chhen thumal a ni. Chutiang bawk chuan saptawng Bible-ah pawh hian ‘to worship’ tih leh ‘to pay homage’ tih hi thu intluk renga ngaih, hman thlakthleng reng a ni. He tawngkam tlukpui, Thuthlung Thar-in a hman tlanglawn ber ve thung chu ‘Proscuneo’ a ni a, a awmzia chu; Intulut, inpumpek, emaw; Inphah hnuai tak chunga pathian hma a kun, etc tihna a ni.

He thumal hrilhfiahtu apiang ten tawngkam bungrua an neih hleih dan a zirin a hrilhfiahna hi chi hrang tam tak a awm thei ang. Tichuan heng hrilhfiahna bakah hian;
-    Worship in a kawh ber chu - Pathian a ropui em avanga mihringin a theihna hlu ber a hlan; zahna te, inphah hnuaina leh inpumpekna thuk tak nena Pathian hma a tlu lut, etc tih a ni a.
   To pay homage chu – vantlang hriat a Pathian zahna leh tihna tak tak zia lan tir, etc tihna a ni.

Daniela chanchin bikah chuan – ‘Pathian bia/chibai buk’ tih awmzia; hrilhfiahna hrang hrang kan tarlan tawhte baka uar taka kan sawi tel ngei tur chu - Grady Scottan, “Pathian chibaibukna chu – ‘Pathian laipui bera neih’ (putting God at the center) hi a ni” a tih angin; ‘hmun laili ber Pathianin a channa nun’ hi a ni. Tin, Pathian chibaibukna Daniela nuna bet tlat awm leh dang chu ‘Pathian tana a rinawm tlatna’ hi a ni.

He mi tichiangtu atan Israel fate chanchin tawite sawi kai zawk i la - Israel fate hnenah khan Pathianin ‘tih tur leh tih loh tur’ (dan) tam tak a pe a. Chu chu an hnam din chhuahna tur leh Pathian an tih lawm a, Pathian hruaina leh a malsawmna chhiar sen rual loh an chan zel theihna tura a an hnena thu a thlun dan pawh a ni (Deu 28:1-14). Chu Pathian thupek a an rinawm chhung chuan – hnam leh mimal anga Pathian chibai an buknaah, an indona ah, kut chi hrang hrang an lawmna-ah, an kutkawih tinreng-ah, etc Pathian a tel thin a. Inthawina leh an chibaibukte Pathianin lawm takin a chhang a, ral a dopui a, an zingah thilmak a ti a, Pathian mi - a hnam thlan nih malsawmna kha chhiar sen rual lohvin an dawng thin. Amaherawh chu ‘an nun laipui bera Pathian a awm lohva’, ‘Pathian laka an rinawm loh chuan’ – Pathianin a hawisan a, an zingah a tel thei lova, an inthawina leh chibai bukna te’n awmzia a nei thei lo a ni.

Chuvang chuan ‘Pathian laka rinawmna’ hi Thlarau Thianghlim hnathawh tih lovah chuan ‘Pathian chibai bukna ki pui ber’ a ni a. Pathian laka rinawm lohna erawh thung chuan  - Pathian chibaibukna lem, pawm tlak loh, rawngbawlna lo-thlawn mai a hring chhuak thin. Israel fate ‘thlarau mina’ leh an nunin ‘thlarau lam thil’ a tawn san ber lai pawh a an thlarau mina ‘key pui ber’ (a innghahna laipui) pawh “Pathian laka an rinawmna’ tho hi a  ni. Daniela nun atanga kan teh phei chuan kan tunlai ‘thlarau mina’ key pui ber pawh hi – ‘Pathian tana rinawm tlatna’ tia kan hrilhfiah  a hun hlein a rinawm.

He sawi zauna hrula zeh tel hram ka duh chu - rinawmna tlakchhamin a hrin ‘rinawm lohna’ hi Pathian lak atanga mihringte min then hrangtu, mihring inlaichinna tichhetu, kan thlarau nun hliamtu lian ber, rawngbawlna leh kohhran tithuanawptu, ram leh hnam ei chhetu a ni a. Chuvang chuan ‘Pathian chibai buktu rinawm’ tih thupui kan hotu ten an thlang chhuak pawh hi a fuhin kan tunlai hun atan hian a inhmeh takzet a ni.

3.    DANIELA CHANCHIN: Daniela hi a lehkhabu leh ziak dang a kan hmuh angin;

-    Juda lal Josia lal laia piang, Jehoiakima lal laia sal a hruai; zawlnei Isaia leh Jeremia te dam rualpui a ni a. Bible ziak dangah a hming ang pu mi 3 an awm bawk (1 Ch 3:1, Davida fapa; Ezra 8:2, Ithamara fapa; Neh 10:6, puithiam).
-    ‘Beltesazara’-  awmzia ‘bel pathianin a venhim ’ tia mi tilrehte hotu Aspenaza’n  hming a phuah sak kha a ni a (1:7).
-    Israel fate zing ami, lal thlah, mi tha fa, demawmna awm lo, hmel tha tak, finna tinrenga remhria, hriatna lama bengvar, thil bul chhut thiam, leh lal in a chetla thiam tih a ni a(1:3-4).
-    Thil lian tham pawh nia lang lo, mahse Pathian tana a inserhna tithuanawp thei tura ngaih - lal chaw leh uain laka inthiarfihlim tum tlat a ni (1:8).
-    Innghahna (Principle) mumal tak nei, mahni innghahna anga huai taka ding thin mi a ni (1:8-14).
-    Pathianin finna leh bengvarna a pek, inlarna leh mumang hriatthiamna pawh nei a ni a (1:17).
-    Babulon rama mi thiamte ai pawha a let sawma finna leh hriatna kawng a tha zawk a ni (1:20).
-    Hun khirhkhan a tawh laia Pathian hnena tlulut thin a ni a (2:14-17).
-    Pathian faktu a nih thu kan hmu bawk (2:19ff).
-    Thih hlauhthawnawm khawpa awmte aiawh a ding duh (2:24), a thian hnaivaite duhsakna thuk tak nei (2:49), mi rilru tha fawr bik a ni (5:12).
-    A biak Pathian hre lote hnena Pathian nihna huai taka puang chhuaktu a ni(2:27-28).
-    A hnen a Pathian inpuan chhuahna (2:18) avanga nihna ropui taka hlankai tak a ni a (2:46-48).
-    Mi ten a hmel leh awm dana atang a ‘Pathian awmna’ tia an hriat a ni a (4:8, 18; 5:11).
-    Babulon ram lal ropui tak – Nebukadnezzara, Pathian hma a kun tir thei khawp a Pathian Thlarau ten an chen chilh a ni (4:34-37).

Heng bakah hian tarlan duh bik point khat chauh kan tarlang tel ang a; Daniela 1:1-ah; Juda lal Jehoiakima rorel kum thumnaah chuan Babulon lal Nebukasnezara Jerusalemah a lo kal a, a hual a. v4; Tin lal chuan, Israel fate zinga mi, lal thlahte leh mi tha fate, tleirawl dem awmna awm lo, hmel tha tak…rawn hruai lut tur leh  kaldai tawng leh thil thiam zir turin, a mi tilrehte hotu Aspenaza chu a hrilh a… tih kan hhmu a.

Juda lal Jehioakima hi a hming tak chu Eliakima a ni a, Jehioakima unaupa Jehoahaza thla thum lek a lal hnuin a(n) pa Josia thih kum vek B.C 609 kum a Aigupta lal Pharoa Nekoan lal atana a dah a ni (IILal 23:31-34). Tichuan lal Jehoiakima chu kum thum juda lal a nih kumin Nebukadnezara hi Jerusalemah lo kalin a hual a, eng maw zat salah manin; Daniela leh a thinte hi an tel ve a. Jerusalem atanga hruai bo an nih lai hian Daniela hi kum 14 – 18 emaw lek a nih rin a ni.  Tichuan heng hun lai vel a thil thleng pawimawh em em sawi kan tum tak chu – Daniela leh a thiante sala hruai an nih hma deuh, juda lal Jehoiakima pa Josia lal hun chhung (B.C 641 – 609) hian Juda hnam zingah harhna ropui tak (spiritual revival?) a thleng a (IILalte 22: 1ff) ; heng hun chhung hian kum 12 atanga 15 emaw vel an ni tawhin a rinawm. Chuvang chuan  Daniela leh a thiante hi - harhnaina a hrin, thlarau lam harhna tem phak ‘emaw’, Pathian thlarau harhnain a lo hrual tawh fate kan ti thei ang.

4.    ENG TIANGA RINAWM NGE A NIH?: Pathian betu rinawm a nihna hi kawng hrang hrangin a sawi theih ang a. He tiang hian felfai takin tarlan tum dawn i la.

4.1)    Mi ten Pathian biak an bansan lai pawh a, mi rinawm a ni. Thlarau lam harhnain Judai ram a nuai hnu lawk chuan (lal Josia thih hnu), thlarau lama tluksanna nasa takin a zui ve nghal a. Heng hun laia  lal, Jehoiakima chu ‘Lalpa mit hmuh a thil tha lo tak ti thin (IILalte 23:37)’ a ni. Pathian zawlnei Uria tihlumtu a ni a (Jeremia 26:20-23). Pathianin Jeremia kaltlanga thu a puan duh lova haltu a ni (Jeremia 36:20-23). Jeremia 25:4 ah phei chuan – ‘An khawlohna leh an bawhchhiatna avangin Lalpan a rawngbawltu zawlneite a tir a, mahse an ngaithla duh lova, Pathian thupuan hre turin an bengte pawh an dawh duh lo…’ a ti. Tin, Pathianin a huat em em pathian dangte rawng bawl a chibai buk lo tur leh, a thin tiur lo turin a chah a; chu pawh chu an ngaithla duh lo (Jeremia 25:6-9) tiin kan hmu bawk.

A tawi zawngin – hun thim tak an hmachhawn lai a ni a. Mi ten Pathian biak an bansan lai leh Pathian thinrimnain a vawrtawp a thlen tan lai a ni. Chutiang hunah chuan Daniela hi ‘langsar lem lova Pathian tana mi rinawm’ angin a lo inlar tan a. He titaka ram leh hnamin tluk sanna a hmachhawn lai a ‘Pathian tana mi rinawm’; nun laipui a Lalpa Pathian dah tlattu anga a lo chawr chhuak thei hi thil chhinchhiah tlak tak a ni. Bible-in chipchiar takin heng hun laia Pathian tana a rinawmna hi min hrilh lo nain, sala hruai anih lai leh a hnu a a chanchin hian hei hi a tichiang a ni.

He tiang hun harsa leh khirhkhan Danielan a hmachhawn aia tenau deuh kan tunlai hun a kohhranin a hmachhawn fo thil pakhat a awm ve a; mi thenkhat chuan – ‘thusawitu kan mi hriatchian tamtak chuan thlarau lam eitur min supply tha tak tak lo’ tiin Pathian be tura inserh hi harsa an ti a, Pathian chibai buk tura biak in pan theih loh nan an hmang thin. Mahse Pathian chibai buktu rinawmte nun hi chu chenna khawvel leh chhehvel thil hmachhawn mek’tena  a sawi nghing zen zen loh nun hi niin a lang.

4.2)    A rinawmna danglampui ngamtu a ni. Sal tang mai ni tura Danielan khawvel thar a tawnhriat Babulon hi khaw ropui tak, Euphrates  lui dung tluana khawpui inzar pharh, kil tin atanga teh a mel 13 a thui, teh kual pawh a mel 52 zet a lian leh zau a ni. A kulhte pawh fit 150 lai a sang, fit 87 zet a chhah, luh leh chhuahna thir gate ngawt pawh 100 zet awmna, huan inkhai an sak phei chu tun thleng a khawvel thilmak 7 zinga an sawi thin awmna a ni.

Hei bakah hian, Nebukadnezara rorelna hnuaiah hian lal ram ropui tak tak  – Juda, Israel, Aramian, Edom, Arabia, Media, Persia, Asuria, Babulon, Aigupta leh ram dang tam tak an kun a. Kum khat chhunga an chhiah sum leh pai, ro hlu tinreng tlingkhawm ringawt pawh hi eng ang taka tam ni ang maw? Heng bak a Babulon finna leh ropuina te, nawm chenna thil tinrengin Daniela chenna khawvel a hual vel dan turte hi tarlan sen rual a ni lo. Heng bakah hian a sei lenna nena inpersan hlauh culture thar a hmachhawn nghal a. A nihna (identity) thlak danglam sak tumna ni awm takin a hming an thlak sak a. Bible hrilhfiahtu pakhat phei chuan “ ‘lal tana mi hman tlak an nih theihna tur’ changchawiin kaldai tawng leh thiam thil tin reng hmangin a thluak suk sak a ni” a ti hial a.

A tawi zawngin, chutiang khawvel - a tana thar hlakah chuan cheng mahse; a Pathian tana a rinawmna hi sawi nghinin a awm lova, Pathian hre lote zingah hian Pathian tana a inserhna/rinawmna hi danglampui (identity atan a hmang) nan a hmang zawk a ni (1:8ff).

Mahni veng/khua ramri kan/pelh dawl lo ringtu leh Pathian rawngbawltute tan entawn tur tha tak a ni.

4.3)    A bulhnai ami ten Pathian betu rinawm a nih zia an hriatpui khawp a mi rinawm a ni. Dan 4:8-ah: Nebukadnezara’n mumang 2 na a neih tumin tiang hian Daniela chanchin hi sawi a ni – “Daniela,…amaha Pathian thianghlimte thlarau awm chu.” Tin, Dan 5:11-ah: Belsazzara’n kut tumbung a hmuh tumin, lal nu-in tiang hian a chanchin a sawi bawk – “I ramah hian mi pakhat, amaha pathian thianghlimte thlarau awm chu a awm.” Tiin. Heng bakah hian, Dan 6: 5-ah: Daria lal ram chhung a hotu 3 zinga 2 te chuan a chanchin tiang hian an sawi – “A Pathian dan thuah a chunga remchang kan hmuh nghal loh chuan he Daniela chungah hian remchang kan hmu dawn lo ve.” tiin. Daneila rinawmna rah chhuah; a nun a tanga ‘chhinchhiahna’ mi dang, a bul hnai ami ten an tarlan sak dan hi thil chhinchhiah tlak a va ni em. A chanchin sawi chhawngtu ten, a chanchin an sawi a, an sawi hmaih theih loh chu ‘a Lalpa tana a rinawmna’ hi a ni. Pathian rawngbawltu vawiin a pungkhawmte chanchin hi mi ten eng tin tak min sawi chhawng ve ang maw.

4.4)    Ram dan siam chawp aiin a Pathian dan a dah pawimawh zawk. Daniela chanchin a thil thleng pawimawh tak awm chu – ‘Pathian dan leh sawrhkar dan inkhak’ awm hi a ni. Media leh Persia ramin Belsazzara hnu a Babulon an hneh a an awp hnu,  lal Daria lal lai (Dan6:1ff) hian Daria lal ram hi a zauin a ropui hle mai a. Ram awptu ringawt pawh 120 an awm a. He ti khawpa ram ropui sawrkar inawpna hi eng ang chiah nge a nih ang tih kan suangtuahpui thiam vek loving. Dan 6:8,12 ah – ‘lal-in a hming a ziak hnan tawh dan chu a nghet em em a, tih danglam a thiang tawh lo’ tih kan hmu a. Chutiang dan hmang chuan a rorelpui ten an phiarru a, an dan siam chawp pawh Pathian tana a rinawm tlatna tiderthawng thei zawng kher dan a ni. Chu sawrhkar thuchhuak dan chuan a Pathian nena an inkar thil a nghawng miau avangin duhthlan tur pahnih a hmaah hunin a awm ta a. Chu chu;
-    Sawrhkar/ram danpui zawmin, a nun khaw chhuahna tur a thlang dawn nge?
-    A nun laipui bera a dah thin a Pathian dan zawmin thihna a hma chhawn zawk dawn?... tih hi a ni.

Lehkhabu pakhat “Daniela Bu: Biblea Hrilhlawkna Key” tih ziaktu chuan, “Ram dan hi kan zawm ngei tur a ni a, amaherawh chu Pathian dan nen a in kalh chuan, thihna thlen tur pawh ni se Pathian dan zawm chu kan tih ngei ngei tur a ni.”  a ti a. Hei hi Daniela thu tihtluk dan leh a Pathian tana a rinawm zia tarlangtu pawh a ni. Sawrhkar dan aiin a rin Pathian hi a dah chungnung zawk mai pawh ni lo vin, a ropuina, thiamna, in leh lo, a nunna hial pawhin tuar dawn mahse Pathian a tihlawm theihna tur hi a thlang zawk a ni.

William Carey leh a thian ten India rama rawng an bawl tantirh khan an rawngbawlna kaihruaitu atan ‘Dan Sawm’ an zam a. Chu chu an rawngbawlna innghahna laipui (principle) ber zing ami a ni. Chung dan sawm an ziah khawikhawm nana a tawpa an thu dah chu – “He hna ropui tak avang hian hmaihthen nei reng reng lovin i inpe ang u. Kan hun te, thilthlawnpek kan dawn te, kan chakna te, kan chhungkua te, kan kawr hakte nen lam hian kan ta-ah i ngai hauh loving u.” an ti a. Pathian mi, mi ropuite hian an nun laipuiah Lalpa Pathian hi an va lo dah sang em. Daniela rinawmna pawh hi – thih ngam rinawmna, chan ngam rinawmna, mualphopui ngam rinawmna, khawvel dan rorelna pawhin a sawi nghin zawh loh rinawmna, etc a ni. Kei ni ‘rinawmna’- sawisel dawl lo, nihna leh sum a buk dawl lo, ramri kham chin nei, leh dawtvara khuh mawi chawp ngai, etc runawmna nen chuan a inang lo viau mai.

4.5)    Pathian nena an inlaichinna tidanglamtu a nih ai chuan a pumpelh theih reng dan hnuaia tuar a thlang. “Media leh Persia dan danglam ngai lo” leh “sakei baknei puk”; a nun hlauhthawnawm a awm tirtu hi Daniela tan hian awlsamte a pumpelh theih a ni. Hei hi kan chunga thil thleng ni se mi tam tak chuan he ti zawng hian rilru kan siam fel thenin a rinawm. Chu chu – kha dan kha ni 30 emaw chauh atan a siam a ni a. Pathian tana a rinawmna (loyialty) kha tlem a sawi danglam deuhin ni 30 chhung emaw lek khan a tih dan phung pangngaite tidanglamin he tiang hian an ti se; entir nan - ni 30 chawlin; ni 30 awl hnuah tawngtai leh thin se la; a sakhaw biak dan bansan hlauh lovin Persia dan kha a zawm thei a ni. A nun laipui bera a dah - a sakhaw biak dan phung kha her danglam remti ni se chuan a him theiin a rinawm. Amaherawh chu Pathian tana a rinawmna tiderthawng thei duhthlanna siam ai chuan thih thleng a tuar a thlang a. A Pathian dan kalh zawng a sawrhkar/ram-in chet a lak miau avangin ‘chu dan’ laka tlawm ai chuan ‘thihna pawh ni se’ tiin hmachhawn a thlang zawk a. Pathian a dah chungnun zia leh a Nun hnarkaitu - a Lalpa laka a rinawm zia (loyialty) tarlanna chiang tak a ni. Kan ngaihdan leh kan nitin khawsak phung mil a Pathian thutak leh kohhran tradition herrem kan awlsam lutuk thin inbih letna tha tak Daniela hian min hlui kan tithei awm e.

4.6)    A sal tanna ram atang hian Jerusalem lamah a tukverh a hawng reng thin. Jerusalem hi Israel thlahte tan a hlu hle a (Sam 137; Neh 1:3ff)). Deu 12:5-a ‘Lalpa Pathianin hnam zawng zawng zinga a hming awmna tur hmun a la ruat tur…in zawng ang’ a tih hmun kha a ni. Davidan Jebus ho hnen ata a lak hnu (II Sam 5:6ff) khan Israel hnam pumpui tan ‘hmunpui ber’ (capital) a ni a. Solomonan Temple a sak (II Chro 3:1-2) hnuah phei chuan Israel hnam pumpui tan ‘sakhaw hmunpui’ (religious center) a ni bawk. Heng bakah hian hnam pumpui tana a hlut em emna chu - hnam impumkhatna pe a phuar khawmtu a nih bakah, Pathian awmna leh chenna, a mite hnena Pathian inpuan duh bikna a ngaih -‘Pathian khawpui’ ti hial a an koh a ni.

Dan 6:10 ah – ‘Daniela tukverhte chu Jerusalem lam hawi a hawn’ a nih thu kan hmu a. Hei hian a phen a awmze pawimawh tak a neih chu – Pathian tana mi rinawm Daniela hian a thinlung kawngkhar hi a englai pawhin a Pathian tan hian hawng a, chu a inhawn hmasak tawhna chu ‘a tukverh’ hmang hian a lantir mai a ni. Hei hian a entir chu – Pathian tana mi rinawm te chu Pathian tana ‘mi inhawng sa/inhawng reng’ an ni tih hi a ni. Pathian tana inhawng reng nun nei lo tan chuan Pathian betu rinawm nih a harsa ngawt ang.

5.    A RINAWMNAIN A NGHAWNG CHHUAH: Hei hi kan sawi zau hman dawn ta lo. A Pathian tana a rinawm tlatnain a nghawng chhuah tlemte Daniela nun atanga kan hmuh hi kan tunlai ‘Thlarau Mi’ te nun a Pathian chetvelna leh ‘Thlarau mite Pathianin a hun thin dan’-te nen paw’n a inzul hle awm e.

5.1)    Indona (hun harsa leh khirhkhan) a pumpelh bik lo va, mahse thih hlauhthawnawm lakah Pathianin a nunna a zuah tlat thung.
5.2)    Sala hruai a ni a, mahse Pathianin chhan nei a a hruai leh slaltang a ni.
5.3)    Chanvo tha a chan a, mahse a aia duhawm zawk malsawmna a vur a ni.
5.4)    A kumhlun lo tur ram ropui tak Babulon ram chhungah sal angin a awm a. Mahse amah phuar bettu a ngaih Babylon chungah Pathianin a lentir hlauh thung.
5.5)    A Pathian Dan a bawhchhiat theih nan fiahna a hmachhawn a, chu chu a Pathian tana a rinawm zia tihlan nan a hmang thung.
5.6)    Sakeibaknei puk-ah an paih a, mahse Pathian chak zia leh thiltihtheih zia puan chhuahna hmanrua ah Pathianin a hman sak hlauh thung.
5.7)    Sal tang a ni a, mahse a sal tanna hmunah chuan sal tang ni chung reng siin vawi tam tak Pathian inpuan thinna a ni.

6.    A TAWP BER ATAN (A TLANG KAWMNA): Daniela nun hian zorama ringtute tan ‘zir tur’ leh ‘chona’ (challenge) tam tak min hnutchhiah a. Kan zir takte a tang khan a khaikhawmna angin han tarlang nawn leh ta i la;

•    Daniela nuna kan hmuh angin – Pathian chibaibuktu rinawm nun hi chu thlarau thianghlimin a hrin nun a ni.
•    Pathian betu rinawm nun hi hun harsa leh khirhkhanin a sawi chawt zawh loh nun a ni a.
•    Pathian betu rinawm nunah hian danglamna a thleng thin. He danglamna hian insiam danglamna lam kawk lo vin; Pathian leh chanchin tha avang a; kan nihna (identity), kan innghahna (principle), thutlukna kan lo siam tawh (commitment), etc te hi nghet taka vuanin  danglam thin khawvel leh mihringte avanga danglam ve kher lovin, Pathian tana kan nghehna hi danglampui nan kan hmang ve tur a ni ang. Chu tiang ang nun chu Daniela’n hun khirhkhan a hmachhawn laia a nuna a vawn reng a ni.
•    Daniela nuna kan hmuh angin; Pathian betu rinawm nunah chuan mi ten ‘Pathian hmel’ an hmu thin a. Pathian nena an inlaichinna hi ‘tha lamin/awhawmin’ a lang chhuak thin a. An nunah Pathian/Thlarau Thianghlim chet velna hmuh theihin a awm thin.
•    An nunah Pathianin hmun laili ber a chang thin avangin Pathian aia buk rit zawk/hlu zawk/awhawm zawk/thlanawm zawk, etc; an duhthlanna sawi nghin sak thei khawp thil a awm thei lo.
•    Pathian nena an inlaichinna sawi chet a awm ai chuan an pumpelh theih reng rorelna fel tawk lo laka inbarh luh a, tuarna hmachhawn hi an thlang chawk a.
•    Lalpa tana thinlung inhawng sa reng pu an nih angin; a inhawn reng theihna tur hi an lungkham thin.

Heng bakah hian ‘Pathian betu rinawm’ ten an nun rama thil dangdai tak tak a hmachhawn thinte hi kan tan hian a ngaihnawmin a hlu em em a ni;

•    An nun hian Pathian hi hne reng mahse hun harsa leh khirhkhan an pumpelh vek bik lo va. Mahse chu hmunah ngei chuan Pathian an hnenah a awm a, an nun vawn saktu a ni thin.
•    Tuarna rumah Lalpan a hruai lut fo a. Mi ten ‘an’ hnen ata chak an lak ve theih nan chhan neiin chu hmunah chuan Pathianin a dah thin a lo ni.
•    Khawvel ngaih a chanvo tha an chan a. Mahse a aia duhawm zawk malsawmna a vurin an awm leh thin.
•    An kum hlun lo tur khawvelah chengin; chu an chenna khawvel chungah chuan Pathian-in a len tir hlauh thung thin a.
•    Pathian nena an inlaichinna khawih pawi thei ‘fiahna’ chi hrang hrang an hmachhawn fo a. Mahse chung chu an chak lakna hnar ber a ni thung thin.
•    Sakeibaknei ai a chak ‘nektu’ an hmachhawn fo a. Mahse chung chu an lama tang thin Lalpa Pathian chak zia puan chhuahna remchangah Pathianin a hman sak thin.
•    Sal tanna hmun ang mai a hmun hrehawm leh ipikah Pathianin a dah fo a. Mahse chu hmunah ngei chuan an hnenah Pathian vawi tam tak a inpuang thung thin.

Kohhran hote hi, ‘Amah betu rinawm’ ni tura Lalpa Pathian-in a hrinte kan ni a. Mi rinawm lote ‘rinawm a’ din chhuak thintu Lalpa hian ‘a mi pungkhawmte’ (BCM/kohhran mite) hi chu kawng zawh tur chuan min beiseiin min sawm a ni.

Note: Foote note-a lehkhabu rawn ka tarlante chu a phek titlemtu a nih theih nan ka titel ve ta lo. A hnuaia mite hi erawh hmaih rual lohaka ngaihte a ni.
..........................................


[1] Aigutpa, Asuria leh Baulon sawrhkar lal ram pathum zinga pakhat Babulon hi lal ram ropui tak lo ni tawh thin, amaherawh chu Asuria awpna hnuai kun lal ram a ni a. B.C 621 kum chuan Nabopolassara chu Babulon lal niin B.C 612 ah Media leh Scythian ho puihnain Asuria a hneh a, an khawpui Ninevi pawh tichhiain a laksak hial a. B.C 610 ah Asuria chuan Aigupta puihnain a bei let ve leh a. He inbeihna a kal Pharoa Nikoa (2 Lalte 23:28-30) chuan indo tura Israel ram a paltlang tumin, lal Josiaa hruai, Juda sipai-te chuan an lo bei a. Josia chu he inbeihnaah hian a thi nghe nghe a. Asuria leh Babulon inbeihnaah chuan, Asuria chu Aigupta-in pui mahse an chak zo ta lo va, Babulon lal ram hnuaiah a kun ve thung ta a ni.
Heng hun lai bawk hian Judai ramah chuan Joshia fapa pahnihna Jehoahaza chu a pa a thih tak avangin a aia lal tura ruat a ni a. Thla 3 emaw chauh a lal hman tiin Pharoa Nikoa indo haw lam chuan lal Jehohaza chu manin, Aigupta-ah a hruai a. Tichuan, Juda lal atan a unaupa – Eliakima, Jehoiakima tia Pharoa Nikoan a phuah sak chu lal-ah a thu ve leh ta a. Judai ram chu Aigupta ram rorelna hnuaia  kun a lo ni ve leh ta ni. B.C 605 kum chuan Aigupta chuan Asuria lal ram, Babulon in a hnehtawh, amaherawh babulon-in a awp tel loh ram bung thenkhat  chu a thuhnuaia dah tumin a bei a. Hei hian indona hmingthang tak Carchemish an tih chu tichhuakin Aigupta leh Babulon chu an indo leh ta a (Jeremia 46:2). Babulon chu hnehtu zawkah tangin heta tang hian Aigupta-in a lo awp tawh Judai ram zawng zawng nen Babulon thuneihna hnuaiah a lo kun leh ta a. Tichuan he mi kum vek B.C 605 chuan Babulon lal – Nabopolassar-a chu a thi a. A fapa, Nebukanezzara, ram danga Babulon sipai hotu a awm chu lal thutthleng luah tura chah haw niin; a haw kawngah hian Jerusalem chu a hual bet a; Temple-a ro thahnem takte lain, mi thenkhat sal atan a man bawk a; Daniela te, Sadraka te, Meshaka te, Abednago-a, etc te hi chung sala hruai zing amite chu an lo ni ta a ni.
[2] Juda leh Israel te hi lal ram hran an neih hnu khan sawi hran an ni thin a (I Kings 1-12; II Chronicles 1-12.), he mi achinah hi chuan hnam pahnih sawi nan ‘Israelte’ kan ti zel mai dawn a ni.
[3] Isaia1:4 – “Hnam sual khawlohna a khat,, thil tha lo tih ching, hnam nikhua lo an ni. Lalpa chu an kalsan a,Israel-ho mi thianghlim chu hmusit a, intihrangin an hnungtawlh ta.” Isaia 24:5 –“Lei hi a awmnate hnuaiah chuan a bawlhhlawh zo ta; dante chu an bawhchhiat a, thuruatte chu an tih danglam a, kunkhaw thuthlung chu an bawhchhiat avangin.” Tin, Pathianin a huat em em milem pathiante dinin chibai an buk baw Eze8:1ff.
[4] Isaia 1:11ff
[5] Aspenaza hming hi thil hlui lai chhuaktute chuan Babylon thilhlui an laih chhuah-ah an hmu a, “Aspenaza, tilrehte hotu, Nebukadnezzara hun lai ami” tiin. He thu ziak hlui an laih chhuah hi Berlin Musium a vawn that a ni. See - http://www.truthnet.org/Daniel/Introduction(25.01.2017).
[1] Chang 3-4 a ‘tleirawl’ tih tawngkam kan hmuh hi hebrai tawng chuan ‘Yeled’ a ni a, chu chu Hebrai zingah chuan mipa kum 14 atanga kum 16 inkar an ni.
[6] Josia hi – Lalpa mithmuh a thil fel tak ti thin, a Pu Davida kawng zawh ang zawh a, ding lam emaw vei lam emaw a pen san hauh lo a ni (IILalte 22: 1ff). A hun lai hian social leh spiritual reformation tam tak a thleng a.A hun laia kalhlenkut an hman phei chu Israel history a la thleng ngai reng reng lo lo khawpa ropui? a ni (IILal 23:21-23).
[7] Nebukadnezara kha B.C 605 atanga 562 B.C chhung a lal a, a lal hun chhung hi kum 43 zet a ni. A lal tawp lam a natna, mihring zing ata hnawhchhuah a awm tirtu kha  insania zoanthropica a ni e ti a. A thih hnu hian a fapa Evil-Mardocan a thlak a ni. Mardoca chu a unau nu pasal Neriglisaran that-in kum 4 a lal ve leh a, Neriglisara thih hnuin a fapa Laboroarchoda chu naupang te a nih lain a lal ve leh a. Laboroarchoda chu thla kua emaw lek a lal hnuin phiarruk  niin, an that ve leh a. Tichuan phiarrutute chuan Nabonidusa chu lala siamin, kum 3 emaw lek a lal hnuin a fapa Besazzara (Dan 5:1) chu Babulon ah a lal tir a ni. Belsazzara chu kum 14 emaw chauh a lal hnuin, banga kut ziak awm zan chuan thah a ni a. He mi zan (B.C 539) chiah hian Persia leh media lal Kura chuan Babulon lutin Babulon hi a hneh a. Bible hrilhfiahtu thenkhat chuan Dan 6:1 a lal Daria hi Kura hming dang, mi thuhmun a ni an ti.
[8]“The Book of Daniel: A Key to Bible Prophesy”. See-file:///C:/Users/DELL/Documents/DANIEL/Danielchapter6.pdf (31.01.2017).


PATHIAN RAM