Saturday, 1 March 2025

ZIRLAI 7 NA: PAULA MAN A NIH DAN LEH A THIH DAN

Bible thu chiar tur : Tirhkohte13:1-5; 15:1-6; 15:36-16:5.

Thuvawn         : “Eng in ti nge ni, in tah in tah a, ka lung in tihchhiat? Lalpa Isua hming avang chuan Jerusalem khuaa phuar chang ka huam lova, thih pawh ka huam asin” (Tirhkohte21:13).


1. THUHMAHRUAI: 

Zirlai hmasaah khan ‘Chanchin Tha hrila a zin vawi thumnaah Paula chuan Jerusalem a tlawh a, man a tawk ta a ni’ kan ti a. Tun tumah chuan, a chanchin kal zel chhunzawm nan; Jerusalem-a man a tawh dan te, Rom khaw pana a zin thu te, a thih dante kan zir dawn a ni.

2. JERUSALEM-AH PAULA MAN A NI: 

Chanchin Tha hrila a zinna hmun atangin Paula hi Suria ram lamah haw a tum a (Tirh20:3). Amaherawhchu Judaten an phiar avangin a kal tawhna Makedonia ramah letin Akaia ram a pan ta a. Tichuan Jerusalem khaw lamah Pentikost nang hman turin a kal chhunzawm zel a ni (Tirh 21:16). A zin kawng lakah chuan ‘Jerusalem khua tlawh lo turin’ Thlarau hrilhin mi thenkhatin an hriattir a (Tirh 21:4), mahse Paula hian Jerusalem hi a tlawh ta tho a ni. 

Ni sarih (7) vel Jerusalema a cham hnuin, Asia rama Juda mi, Jerusalema awm vete chuan mipui an fuihpawrh a, Pathian biak ina a awm laiin an man ta a. Amah avanga mipui zingah buaina a nasat avang leh mipuiin tihhlum hial an tum avangin sipai hotu lal ber thupek angin sipai ten khaidiat an bun tir a. Tichuan a hnampuite laka thubuai nei, sipaite kuta mi tang a lo ni ta a ni.  An man lai hi A.D 57-58 vel anga chhut a ni a. An man chhan emaw Judate laka thubuai a neih chhante chu;

i) ‘Ram tina mite hnenah; Juda mi te, Dan te, Pathian biak inte a sawi chhe thin’ tia an puh avang a ni (Tirh21:28).

ii) ‘Pathian biakinah Grik mite luhpuiin Pathian Biak in a tibawlhhlawh’ tiin an puh (Tirh21:28; 24:5).

iii) Isua, mi pakhat, ‘a nung leh a ni’ a tih vang (Tirh23:6; 25:19).

iv) An thlahtute hnena Pathianin thu a tiam beisei kawng thu vang (Tirh 26:6-7) a ni bawk.

An man hnu chuan sipai hotu lal ber hmaah te, Sanhedrin hmaah te, ram awptu Felika hmaah te, Felika thlaktu Festa hmaah te, Lal Agrippa  leh a farnu Berniki hmaah te dingin a thiam thu a sawi thin a. Amaherawhchu Paula hian lal ber Kaisara (emperor) hnenah a thubuai thlen a ngiat avangin, ram awptu Festa chuan Rom-ah a tir ta a ni.

3. PAULA ROM KHUAA A ZIN THU:

Rom pana a zin chanchin hi a thih hmaa a zin tawp ber tih niin, a zin hun hi A.D. 59-60 vel a ni. A chuanna lawngah hian Makedonia ram mi Aristarka, Thessalonika khua leh Luka ni ngei tura ngaih an tel a. Tin, mi tang dang leh sipai eng emaw zat an tel bawk (Tirh 27:2). A chungchang thu Rom-a ngaihtuah Paulan a duh chhan hi kawng thum a awm thei; 

i) Amah phiar rengtu, a chipuite rorelna hmaah chuan rorelna dik hmuin a inring lo a ni thei a. 

ii) Pathian hnen ata hriattirna (Tirh23:11) a dawn vang a ni thei a. 

iii) A thubuai ngaihtuahnaa Juda-ho an inrawlh phak lohna hmun, Rom khuaa a thubuai thlen leh rel hi Rom mi a nihna anga Paula chanvo a ni.

Kaisari atangin lawngin an chhuak a. Mura khua an thlenin an chuanna lawng an thlak a. Klaudi leh Meliti thliarkar inkara an awmin, thlipui na takin a nuai a; lawnga chuang ten nun reng an inbeisei tawh loh khawpin thlipui chuan a nuai a. Ni sawm leh pali (14) zet hnuah chuan an lawng chu a pil ta a. Lawnga chuang mi zahnih sawmsarih leh paruk (276) te erawh chu him takin Mileti thliarkarah an inhai chhuak a. Mileti-ah chuan thla thum (3) an cham a. Thla thum hnuah Aleksandria lawng ‘Phir’ an tihah an chuang leh a. Ni eng emaw zat hnuah Rom an thleng ta a ni. Rom an thlenin Paula chu vengtu sipai nen amah chauhva a awm an phalsak a (Tirh 28:16). Tanina tang ang ni lovin, ‘in lamah, khuahkhirhna hnuaia awm leh tang’ a ni.

4. PAULA THIH THU:

Paula chu kum hnih (2) pumhlum (A.D. 60-62) ama in hawhah a awm a. A hnena lo kalte hnenah Pathian ram thu leh Lal Isua Krista thu hrilhin a zirtir thin (Tirh 28:30-31). A chanchin kal zel hi kum A.D 62 bak chu bible atanga chhuizui theih a ni tawh meuh lo. Hmanlai chanchin ziaktu tam zawk chuan “A.D 64 tawp lam emaw, A.D 65 tir lamah emaw Paula lu an tan a, a martar ta a ni” an ti. Kum zabi palina (4) huna hmanlai chanchin ziaktu lar tak Eusebius-a (Eusebias-a), kohhran chanchin ziaktu lar tak chuan hetiang hian a ziak, “Nero-a rorel lain Paula chu Rom-ah a lu tan a ni. Petera pawh khenbeh a ni. An phumna hmun  ‘Petera leh Paula’ tia an vuah chu tun thlengin a la awm. Chu chuan an thih dan chanchin a nemnghet a: Heng an chanchin hi bishop Dionysius (Dainisias-a, A.D 170 huna bishop) chuan Rom mite hnena a lehkhathawnah ziakin min hrilh” tiin.

Paula martar chungchang thuah hian, a thih dan emaw a thih chhan chungchang thuah ‘ziaka awm ngei’ thil chhui chian dawl tak a awm a; chungte chu;

i) A.D 64-ah Nero-a lal laiin, Rom-ah chuan kang mei nasa tak a chhuak a. Kang mei chhuah chhanah chuan kristian te puh an ni. Chu chuan kristiante huatna nasa tak a hring chhuak a, khawvel ata nuai bo duh khawpin kristian-te a huat tir a. Chu chuan tihduhdahna rapthlak tak a hring chhuak a . Mi tam tak an tihlum a, chung zingah chuan Paula pawh a tel ve a ni.

ii) Petera leh Paula martar atanga kum 30 vel hnuah, A.D 95 kumin Rom kohhran chuan Korinth kohhran hnenah lehkha an thawn a.  An lehkhathawn chu 1 Clement tiin an vuah a. Chu lehkhathawnah chuan mi tam tak martar chhan tarlan a ni. ‘Paula chu thikna leh dodalna avanga tihduhdah tuar leh, a hnua martar a ni’ tih a chuang a ni. 

5. KHAWIKHAWMNA:

i) Chanchin Tha hrila a zin vawi thumnaah; a kir lehlamin Paulan Jerusalem a pan a, kawng lakah chuan Thlarau hriattirin mi thenkhatin (Tirh 21:4) ‘Jerusalem-a kal lo turin’ an hrilh a, mahse Paula hian Jerusalem hi a tlawh ta tho a ni.

ii) Jerusalem-ah chuan man a tawk a. An man hun hi A.D 57-58 vel anga chhut a ni.

iii) An man hnuin thuneitu hrang hrang hnenah a thiam thu a sawi a. Lal ber Kaisara  hnenah a thu buai thlen a ngiat a. Ram awptu Festa chuan Rom-ah a tir a. Rom pana lawnga an zin hun hi A.D 59-60 vel a ni.

iv) Tuifinriatah nasa takin thlipuiin a nuai a, an lawng a keh a; an zin chhunga a tum hnihna (2) atan an lawng an thlak nghe nghe.

v) Rom a thlen hnuin ama in hawhah kum hnih (2) pumhlum (A.D. 60-62) a awm a. A hnena lo kalte hnenah Pathian ram thu leh Lal Isua Krista thu hrilhin a zirtir thin.

vi) Kum A.D.64-ah tihduhdahna nasa tak Rom-ah a chhuak a. Mi tam tak an martar a. Paula pawh Chanchin Tha avangin a lu an tan a; A.D 64  emaw 65 velah a martar.


SAWIHO TUR:

Lal Isua leh Chanchin Tha avanga kan thil neihte phal taka kan pek theih laiin; a tana nun hlan ngam erawh ‘kan tamin, kan tam lo’ maithei. A chhan nia kan hriatte sawiho ni se. 

ZIRLAI PUITU:

Biak In tibawlhhlawh: Jerusalem biak in (temple) hi hmun 4-ah then a ni a, chungte chu; Jentail kawt zawl, a pawn ber (Court of the Jentile), hmeichhe kawt zawl (Court of women), Israel-te (mipa) kawt zawl (court of Israel), Puithiam kawt zawl (court of the priest) leh, hmun thianghlim ber te an ni. Hmun tin hi thianghlim veka ngaih a ni a. Jentail-ho leh hmeichhe-ho hi an kawt zawl bak kal thian a ni lo. Jentail-ho hian hmun dang an rap a nih chuan ‘thinghlim lo/bawlhhlawh’ an ni.

Pathianin an thlahtute hnena thu a tiam beisei kawng thu: An thaltute hnena Pathianin thu a tiam beisei an neih chu - Messia lo kal tur thu te, an ram atana Pathianin a ruat sak hmuna hruai kira an awm huna Messia’n chatuana ro a rel sak tur thu te, leh Messia avanga hamthatna dang an chan tur te, adt a kawk thei ang. An beisei Messia chu Paula hian Isua nen a hmehbel avang te, ‘thihna ata a tho leh ngei a ni’ a tih avangtein - Juda sakhaw rin dan nen, a bikin sadukai-ho zirtirna leh beisei dan nen a inkalh tlat a ni.

Sanhedrin: Sanhedrin chu Juda-ho zinga thubuai ngaihtuahtu rorelna sang a ni. Sanhedrin hi chi hnih a awm; i) ‘Sanhedrin sang ber’ (the great Sanhedrin) an ti a, member 71 awmna a ni. ii)) ‘Sanhedrin hniam zawk’ (lesser Sanhedrin) niin, member 23 awmna a ni. Sanhedrin hniam zawk hi khawpui lian thenkhatah a awm thin a. Paula dinna hi Sanhedrin sang ber rorelna a ni. 

Felika & Festa: Felika hi A.D 52-60 inkara Rom sawrhkar hnuaia Judai ram awptu (procurator) a ni. Paula an man (A.D 57-58) atanga kum hnih  hnuah (Tirh 24:27) Feasta hian A.D 60-ah Felika a thlak a, A.D 60 - 62 chhung ram awptu (procurator) a ni.

Lal Agrippa: Tirh 25:13ff-a Lal Agripa kan hmuh hi Agrippa II a ni. A pa chu Agrippa I a ni a, Agrippa I pa chu lal Heroda ropuia (Herod the great) a ni. Perea leh Galili ram thenkhat lal a ni. Juda-ho buaina chungchang bik thua thuneitu, lal ber (emperor) aiawha roreltu a ni.

Zin tawp ber: A thih hmaa a zin tawp ber tiin mi thenkhatin an sawi a, Tirhkohte Thiltih buah pawh Rom-a a zin hnu chanchin bak hi a zin zel dan chhui tur a awm tawh lo. Mahse, mi thenkhat chuan “Rom-a an man hnu hian Paula hi a chhuak a, Spain ramah a zin a, Rom-a a let leh hnuin an man a, a martar zui ta a ni” ti bawk. Spain rama zin a tum thu hi Rom 15:24 & 28-ah a awm a. A kal ngei thu erawh a awm lo mai ni lovin, ‘Spain ram kohhran tradition-ah ‘Paulan a tlawh’ tih theih tur thil a awm lo reng reng’ an ti a ni.

Eusebius: Eusebiasa hi Eusebius Pamphili tia hriat a ni. A.D314 bawr vela Kaisari (maritima) bishop a ni. Kohhran Pa te zinga mi, historian, bible hrilhfiahtu, leh kristian thurin hnial kalhtute na taka kheng thintu a ni. A chanchin tarlangtute (Eg: An Introduction to N.T by D.A Carson & Douglas J Moo, p.572) tarlan danin Eusebias hian ‘Paula chu A.D 67-ah a martar’ ati ve thung a ni.

A.D. 64 kuma kangmei chhuak: Rom khawpuia kang mei a chhuaha roreltu chu Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus a ni. Historian thenkhat chuan Rom khawpui  kan chhanah Neroa an puh  a, ‘Neroa’n a hal tir’ an ti. ‘Rom-ah hian Juda ho an pung chakin kristiante pawh an pung chak hle a. Ram rorelna nghawng khawp buaina chawk chhuaktu an ni ang tih hlauh rukna roreltuten an nei thin. Rom khawpui a kan hian, an chunga kut lekna tur remchang hmuah ngaiin, a haltuah kristiante chu an puh hlauh a. Mpui rilruah huatna tuhin, chu chuan tihduhdahna nasa leh rapthlak tak a hring chhuak ta a ni’ an ti. Rom khawpui kang hian district 14-a 4 chauh a zuah a, ni 5 chhung zet a kang niin an sawi.

1 Clement:  He lehkhathawn hi 'The Father of the Church', lehkhabu L. Shoop-a (edited) atanga lak a ni. A inziah dan ang angin lo tarlang i la - “Kan thlahtute hnen ata entawn tur thil ngaihhlut tlak awmte hi i ngaihtuah tlang ang u. Thikna leh elrelna avangin lungphun thianghlim leh ropui ber (kohhran) chuan tihduhdahna a tuar a, thih thlengin an tuar chhuak a ni. Tirhkohte kha kan mithmuhah tarlanin lo awm fo bawk rawh se. Petera chu thikna felhlel tak avangin vawi hnih khat mai ni lo; vawi tam tak tuarna pal tlangin a martar a, tichuan a phu tawk chawimawina hmu turin a chawl ta a. Thikna leh dodalna avang chauhin Paula pawhin a chhelna lawman kawng chu a zawh a. Vawi sarih kawl bun tir a ni a, khaw chhak leh khaw thlang lam thlengin chanchin Tha a tlangaupui a. A  rinna lawman hlu tak chu a hmu ta…” tiin.

Thikna leh dodalna: Thikna leh dodalna thu ‘lehkha thawn a’ (1 Clement) kan hmuh hi; Juda-te zinga thil awm emaw, ring lote leh ringtute inkara thil awm emaw a ni thei. ‘Rom khawpui a kan khan Tiber lui ral lehlama Juda-te chenna chu a kang ve hauh lo a. A haltua kristiante puh an nihin a puhtute chu Rom mi emaw Rom sawrhkar ni lovin heng Juda-ho hi an ni’ tih a ni. Tichuan, ‘Juda chi zingah emaw ring lo mi leh ringtu inkar emawa  thikna/dodalna/elrelna a ruka awm chu, kristian-te chunga tuarna thlen zawngin, remchang a awm veleh a lo puak chhuak ta a ni’ an ti a ni.

No comments:

Post a Comment

NI PAWIMAWH 2 (Ester Sunday): ISUA THAWHLEHNA THU LEH PAULA

Bible Thu Chiar tur :  Rom6:1-11; 1Korinth15:1-8; 12-27 Thuvawn          :  Pathian mi thlante chu tuin nge hek ang? Thiam chantirtu kha...