(Kum 45 zet min hrui thlengtu Lalpa hnena lawmthu sawina leh, birthday lawmna chi khat atana ka ziah)
A chunga thupui ka tarlan hmang hian, tun hnaite a testimony angreng deuh, ka tana ‘harh tharna chi khat’ tarlan ka tum a. Hun eng emaw chen ziak chhuak lova ka in up deuh vang vang hnuin, a hnuai ami ang hian ka’n share dawn a ni.
Kan fate hi naupang duhawm leh harh tak an ni:
Kan fate harh zia sawi chhuah hian, an leikan deuh hunah, zahpuiin min dem mai ang tih ka vengthawng hle a. A tha ang nge tha lovang tih rilrua awm rauh rauh chungin, a hnuai ami ang hian kan sawi zel mai ang a. Amaherawh chu, mahni mawng hlim deuhrohte a ngaih dawn avangin, hreh tak chungin; ‘tuemawin hlawkna kawng khat tal a lo char phahna a nih hlauh takah’ tiin ka ziak hram hram a ni ber.
Kan fapa upa ber a pian hian kan lawm ve hle a. Kei phei chu, lawm tehchiam lo emaw ka intih laiin, ka lo lawm hle a nih dawn kha(?) ‘lawmzia tihlanna tha ber chu Lalpa, tling lo chunga a rawng kan bawl thin chung ngeia tihlan hmasak’ kha niin ka hria a. Inzaina room atanga ‘mipa a ni e’ tih an sawi ka hriat rual rualin damdawiin ka chhuahsan a. Ngawi rengin a hnai ber tura ka rin, BCM Office-ah han kalin kha tih laia Account Officer, Pu Dinga ka han hmu a. Bible Society-ah ka fapa piang hlim chu Life Member ka han nih tir hmawk hmawk a. Pu Dinga hi BSI lama mi thawhhlawk tak, Lunglei Branch tan pawha campaigner tha leh BSI hruaitu hna pawh lo chelh fo tawh a ni.
Certificate kan inhlan zawh leh naute ‘mipa a ni’ tih ka hriat inkar hi minute 45 emaw chauh a ni a. A hming hi a pian hma atanga ka phuah lawk tawh vangin, tuna a hming ang diak diak lo deuhin JAIRA KHIANGTE tiin ka ziak lut ta a. Jaira tih hi ‘LALPA CHHUNEN’ tihna a ni. A pian hma deuh a Thlarau Thianghlim pawlna danglam tak ka chan zara ka dawn veah ka ngai a ni.
Kan fapa chu kum khat awrh a nihin ka nupui chuan nau a pai leh ta mai a. Tichuan, a kum leh maiah mipa bawk nau kan nei leh ta a. A nau zawk hi, a U nena khaikhin ralah chuan a fel hle a, kan fate pathum zinga ‘pawm nuam ber’ tiin kan sawi fo thin. Mahse a U hi namen lova harh a nih vangin, a nau zawk pawh hian a u harh zar hi a zo ta a ni ber.
An lo leikang deuh khan, an unau vil reng reng khan kan hmanhlel thin a. An vanglai tak tak chuan kan inawm hi kan ri ve laih laih thin. An ‘harh lawmawm zia’ hi point pe meuhin kan tarlang ang a;
i) Tum khat chu Bungtlang S a kan awm laiin a Pi leh Pu an lo zin a, ni khat emaw lek hnua a Pi-in comment a pek dan chu, “In fapa hian ( a upa ber ni ta) ‘nau panga’ a hen a nih ber hi” a ti.
ii) Naupang thil lawm (Toys) chi kha leina kan neih loh chu thuhran, thingtlang ngang kha a nih avangin lei tur pawh a awm lo hrim hrim a. Zin chhuah changa ka hawn tlemte leh, nu hoin bur ruak tinreng an khawn khawm sak kha, nitin an khal thin. He an Toys rem that hi hna hautak zet mai, mi nazawng tlin rual loh tur a tih theih hial ang. Tuk tin hian, a tlem berah, vawi sawmhnih hi chu remtha reng ang kan ni. Kan awmna hi Pastor quarters a nih miau avangin, a khat mawi tawkin lut-chhuak an awm tuktin a, inlengte hmuha chhuat lo hnawk rum kha, ka nupui remtih zawng a nih loh avangin, extra work kha kan ngah thin hle a. Ka Nupui leh kan hnena awm ‘kan nau-te’ thawhrimna kha chhuanawm tak a ni.
iii) Bungtlang S atang hian Bungtlang N, bial hawn thar turah kan insawn ta a. Pastor Quarters ala ruah mai loh avangin, thenawma kan U-te inah, kan thlen zan hian kan riak a. A u zawk kum 4, a nau zawk kum 3 an ni ve tawh a. Kan chauh deuh vangin zingah chuan kan fate harh rualin kan tho lawk thei lova. Thlen inte an thawh tawh tho avangin, kan tel lovin an tho a. ‘Rin aiin an reh rei’ kan tih rilruk mek lai chuan – verandaah, kan thlen inte ar vulh, an lak hlim, takte te chu a bawm atanga la chhuakin, a bawm bula khawnvartui bottle an hun chu lain, khawnvartui chuan an lo bual chu niin…he thil zet hi chuan Bungtlang mai ni lo, Serchhip leh a chhehvel a deng chhuak a ni ber e.
iv) Tum khat chu ka nupui (chhungkaw nu a nih vangin ‘kan nu’ tih mai hi a rem zawk chang a tam a) bulah, “An Nu leh Pa-te hian Pathian kan tih a ni tih an hriat theih nan, chhungkaw tawngtai kan neih apiangin thingthiin i tawngtai tawh teh ang” tiin rawtna ka siam a. Intawngtai chhawk thin kan ni a, ka Nupui pawhin tha a tih zawng tak a lo ni ve a. Mahse, kan fate harh lutuk vangin he kan thil chin thar hi kan tirei lo kher mai. Tawngtaia kan han thingthi kha; a U zawk chu hnung lamah lo lawnin koki ah hian a lo thu ta thin a, a nau zawkin chu chu thikin, a rem lai laiah a lo bet bawk a. Kan thingthitna chhuat a ruh bawk nen, tawngtai chhung hian naupang pahnih delh chung chuan khup a lo na hma viau mai a. Then tlawk tlawk chunga kan tlingtlak chang pawh a awm nual a ni. “Aaa kan tlin ngang lo a ni e, an leikan deuh hunah kan chhunzawm leh mai dawn nia” tiin kan bansan leh ta a ni.
Dawhtheih loh chang ka ngah thin:
Maduraiah kum hnih M.Th ka zir chhunzawm vangin kan awm a. Kan quarters luah lai bang, an ban phak chin zawng chu - pen, pencil leh rawng chi hrang hranga thai ran loh lai pawh an nei lo. Kan hrilh lo a ni lo, kan hrilhin kan khap, mahse ven sen loh hi a tam a ni. Kan chhuah hmain rawng ka lei a, ka hnawih thar leh ta ngawt a nih kha. Tichuan, kum hnih hnuah Serampore-ah College a thawk turin kan insawn leh a. Tuna kan quarters luah meka kan insawn hlim phei chuan Principal-in min kova, “In fate hi in khap deuh a tha ang, zirlai inkhawmna hnaivai takah in awm si a” min ti a, ‘patling thurawn inpek nana thu ho lutuk a’ ka ngaih tlat vangin rei fe chu ka lawm lo viau nghe nghe a ni.
Kum 10 an pelh hnuah chuan an lo zia ta deuh a. Mahse, fel tak tura ka ngaih tawh hnuin; mut dawnah an unauin ‘te rawng rawng’ khawpa inchhaih an ching leh ta a. Tin, an awm dun hi ‘thate te a awm dun’ an ni ngai meuh lo. Mi dang tana ninawm leh huatthlala zawnga thiltih hi an peih hle thin. Na taka khapna an dawng a nih loh chuan, an awm dan hi an tawp mai thin lo hi a buaithlak lai ber a ni a. Heng avang hian insum thei lova kut thlak chang ka nei ta fo mai. Play-kid takmeuh an nih avangin inchhungkhurah hian an zalenin an infiam bawrh bawrh tur a ni. Mahse, kan awmna hi - hnam dang kar, vai ramah lehnghal; naupang te ruai ruai hriat ngai reng reng lohnaah kan awm a. Thenawm mai chu sawi loh, kan quarters luah lai atanga hmun hla taka mite hriat theih khawp a zan dar 11-12 vel a an te chiam chiam thin hi, mi min ngaih dan tur kan dawnin, a rukin hrehawm kan ti a, khap daih kan tum thin a. Tin, an unau hian a inti rak zawng kher hian infiam thin lo se tih kan duh bawk.
Zan dar 8:00PM velah chaw kan ei a, inpeih chhuah hun, an lehkha zir hun hi a tlangpuiin zan dar 9:00PM atanga dar 11:00PM a ni. Tihsual vanga 12:00PM an thlen chang pawh a tam bawk. An school routine, an tihdanglam hma phei chuan, zing dar 7:00PM ah kaihthawh a, breakfast ei tir sawk sawk a, dar 8:30AM a sikul kal tura buatsaih vek an ngai a. Heng avang hian a tuk lam hisap sak thlap a, chhungkaw hun vawn a ngaih avangin, khap ngei an ngai a ni. Eng emaw chang chuan, ‘chhungkaw hun vawn dan hi tidanglam deuh i la, kan zia ang’ te kan ti a, mahse kan awmnaa mi tam zawk khawsak mila khawsak a ngaih si avangin, kan tidanglam thei mai thin lo. Hun mumal tak neia inenkawl kan nih avangin, an hmalam hun hisap a, ruahmanna siampui an tul a, a hun loa an ninhlei khawtlai hian chu chu a nghawng thin avangin, thunun an ngai a ni. An ninhlei lutuk leh rak bengchhang kan ngaih theih loh vang a khap thin hi chu kan ni vek bik lo awm e.
Tichuan, kut meuh han thawh zauh zauh takah chuan min hlau hle a. Ka nupui hian a khap mai theih loh thin avangin, ka chet a ngai leh thin. Kut thawh meuha inenkawl hi erawh, an chunga ka thil tihsual lian em em, Pathian rawngbawltu tan phei chuan, sawi pawh inthlahrunawm tak a ni. Chhungkaw hun vawn dan a nghawng vang te, mi mitmei kan ven luat vang te, dawhtheihna leh hriatthiamna ka tlakchham vangtea ka fate chunga kut ka lek hian an nun atha zawnga danglamna a thlen eih lo zia hi ka hmu chiang ta a. A U zawk phei chu – mahni inkiltawih ching, mi zinga kimki tlat mi, bawl mai theih, inrinzawhna reng reng nei lo, adt. angin kan lo siam hman der hi a ni a. Self-esteem a neih leh theih nana nasa taka kan puih tak dante hi sawi tur a tam a. An laka ka thiltihsual hi nasa tak a ni.
An mizia danglam tak avang hian an bulah; pathian mi, rawngbawltu nuna nun hi thil har tak a ni a. Mahse, insum zawh loh changa kut ka lek hi erawh, keimaha thlarau awm hian a remti lo a ni ber ang chu, inthiam lohnain ka khat leh thin. Hei mai hi a ni lo; an chunga ka thiltih chuan keimah min vaw let fo a, an mahni aia nasa a tuar chang pawh ka nei fo thin. An bulahte kalin pathian hnena ngaihdam dil tur leh a puihna dila kan tawngtai chang hi a tam viau a ni.
Naupang thenkhat chu; thutha hrilh a, awih nghal mai emaw, tawngkam tha emaw, vin deuh paha ‘han khak a’ zuai nghal thei mai an awm a. Nu leh Pa ten ‘hei hi chu tih loh tur’, ‘hei hi chutiang chuan i ti tawh dawn nia’ emaw ‘a tawk tawh e’ adt. han tih a, thu zawm awlsam tak an awm. Kan fate hi erawh chu Pastor fa e ti lovin an tette atangin chutiang mi chu an ni reng reng lo. Kut thawhin han thunun deuh pawh ni i la, hlauhna avangin khap lai chauh hian an reh a, a hnu lawkah a ngaite ang bawkin an awm a, naupang zawng zawng hi huang khata dah chi rual an lo ni lo.
Dem erawh ka remti hauh lo:
He tiang mizia leh nun phung an nei hi, an pianpui mizia a bet; nu leh pa, a bik takin keima mizia dik tak an chhawm a ni tih hi rilruin ka hre reng. Ka naupan laia ka harh zia leh luhlul zia hi ka la hre ruai ruai thei. ‘Ti tawh suh’ nu leh pa ten an tih hian ka nunah awmzia a nei tlem viau thinin ka hria. Ka tana thil pawi tur pawh ni se, na taka ‘a sawhkhawk’ ka chunga a thlen phawt loh chuan ‘nu leh pa thutha sawi emaw hlauhna’ hian min thunun tlem viau thin. Heng avang hi a ni awm e; ka ke hmawr lamah hian ‘mi nazawng min hmuhpui atana pawh a ka duh loh’ ser nung lian tak, intih kan avanga ka neih a awm a. Kum 45 ka pelh fel tawh hnu hian ka khup tawn tawnah hian ser nung 10 tling lo deuh a la awm a. Inrel atang hian vawi tam ka tla a. Tum khat phei chu beng thi vek khawpin Pu Lianchhunga te insak, a chuat an phah tawh, inhnuai chhuk nana an rehpawhah hian ka tla a, ka thi lo kha ka vannei takzet a ni. Thingkung atang hian thidang khawpin ka tla tawh a. Kan rualpui hmeichhia, ka zuam zawngte kal tha lai, an pen ruala, an ke phah hnuaiah, hnung lam atanga lo chhuih saka, duh ai thui pen tir ka chin ziate kha, ka la hre phak ruai ruai ruai thei. Ka lo va harhin ka lo va chimawm dawn em.
Kan unau hi mipa vek pali kan ni a. Unau inngeih leh chhungkaw hlim thei deuh kan ni. Kan tleirawl hma ‘harh vanglai’ tak tak chuan inchhungah hian kan inum kawi zawr zawr a, kan ri buan buan a, kan nui khek chiam chiam a, venthawn tur awm ve hek lo. Kan thawm atang khan chhungkaw hrilsel leh hlim tak kan ni tih hi ral atang pawha hriat theih a ni. Chhungkuaa a kan hlim thin em em zia tak kha aw. Aaa, sawi sen rual a ni lo. Khi tiang mi khian ‘fapa’ ka nei ve ta a, dawnsawn kawngah ka zo leh si lo a, kan khawsakna avang leh, mi dang mitmei ven luatah kan fate chunga ‘ka tih loh tur hi’ Pathian rawngbawltu ka nih hre chang lo ang maiin, ka ti-ka ti ta mai a ni.
He tiang ang mi an nih avang hian tunlai mipa naupang ‘tha pangngai’ ang lo takin an sual fal tihna erawh a ni lo. Mak angreng deuh chu, inkhawmna hmunah hian hnawksakin an awm ngai lova, kan hmuh phak lohna hmun Sunday sikul-ah pawh mi dang tana hnawksak leh khap ngaiin an awm ngai lo. Hnam dang kara silul kal an ni a. Sikulahte hian ‘an classmate dangte entawn tur a’ an hotute fakna dawng fo thin an ni a. An pawl a la sang lo bawk a, an zirlai pawh hi an tichhe ngai lo. A u zawk hian tum khat a kut ruh a tihtliah tumin 78% a lo hmu a, chu chu sikul an kal chhung zawnga a tih chhiat ber tum a la ni. A nau zawk phei hi chu 90% hnuaiah a la awm ngai lo hrim hrim a, 98% te hi a hmu thleng ve fo thin. Computer games hi atchilh emaw tih mai tur khawpin an tuipui a, mahse, games khela an hun hman dan tur ka duan sak hi an zawm mai thin. A nuin tawngtai dan a zirtir thin a, mut dawnah an tawngtai thlap a, a nau zawk phei chu thingthi ngata tawngtai thin a ni (sawi tur a tam mai, duh tawk mai ang).
Kut ka thlak leh ta:
Kha zan thil thleng kha, ka tan theihnghilh a har tawh ngawtin ka ring. Ni 27th, May, 2018, Pathianni zan, dar sawm pahnih leh dar khat inkar a ni. Eng vanga zan dang aia tlema mu tlai deuh nge kan nih (?) erawh ka hre thei ta chiah lo. Kan mu tur chu – a ngaite ang bawkin, khuma an lawn tawh hnuin, an inchhaih leh ta a. Naupang infiam tih takah, an sa rak leh ta chiam chiam a. Zan a tlai tawh si, an rak ring nasa mai si; a chang phei chuan ral atanga lo hretute tan ‘thi tur rak’ a ngaih theih tur a rak bengchhen chang pawh an nei fo thin. Khuma ka mu zal tawh chu ka nupui chuan, “Naupang hi khap i tum lo lutuk ( keima inngaih dan chuan ka dawh thin a ni), zan a tlai tawh si, a zahthlak zozai lutuk” a’n tih zauh takah chuan, Pathian mi ka nihna reng reng ka hrechang leh ta lo. Ka thawk lawk a, an room-ah lutin, “In va ninawm zozai tak em, vawi engzat nge kan khap dawn che u” tih leh an mawngtama chum ka rual ta a. Tuntum hi ka duh aiin ka ti-na deuh nge ni dawn? An tawp satliah mai lo, an insut ta hlawp hlawp mai a.
Hun danga kan thil tawn aiin, he mi tuma kan thil tawn hi a danglam tlat a ni. Minute hnih khat em pawh a ral hman lovang tihin, ka fete chunga ka thiltih ‘vuak letna’ ka chungah a lo thleng leh ta a. Ka na lutuk chu mu chi rual ka ni lo. Ka nupui hnenah chuan, ‘Tunah chuan an reh ta a, an tap chu han ngaithla teh; lungngai taka anni an awm laia engthawl taka mut kha i thei chiah ang maw?… I fate kut ka thlak avang leh an rilru kan hliam laia lo mut kha nuam i ti dawn em ni?’ tiin ka nupui thiamloh chantir luih tum pahin, ka ang zui buan buan bawk a.
Kan khum tlangah rei tak ka thu a. Ka fate rilru ka hliamnaah chuan a rukin keimah chawpin ka na takzet a ni. Rei tak ka thut hnuin, a tawpah chuan ka fate bula tawngtai duhna ka nei ta a. Chutah chiah chuan a ni, harh kawkna tur thu ka dawn tak chu.
“Hei hi tisaa i chituh rah a ni”:
Kan fate hi lo harh deuhin, nun phung tha ziktluak lo deuin lo khawsa thin pawh ni se, demna tur reng reng an awm lo. Mipa naupang, hrisel leh unau inkawmngeih tak, infiam buan buan a, an chet nat chang a inti tap leh rak chiam chiam thin mai kha an ni a. Play-kid takmeuh an nih vangin awm hle hle tura thunun phei chu an chunga ‘thil sual lian tak’ tihna a ni. Thunun an har a nih pawhin, an mizia 90% zet hi chu Nu leh Pa zir leh zir loh thila innghat a ni ang (?). ‘Thatna leh dawhtheihna ni lovin, tharum hmangin’ an tet zual lai atang tawhin thunun kan tum thin a. Chu chu an laka kan tihsual lian em em a ni. Kut thlak khawpa thunun kan lo tum phei kha chu ‘kan fate bikah’ chuan a fuh lo takzet a. ‘Na taka thungrulhna’ khan an mizia a ti danglam zo lo chiang hle. Fate thunun chungchangah hian, “I fate chu thunun fel la chawlhna a pe ang che” tih te, “tiangin vaw mah la, a thi dawn si lo” tihte pawh Bible-ah kan hmu a. Mahse, an nun leh mizia tidanglam pha lo ‘thununna reng reng’ hi chu kan chelek a nih pawhin thlak zung zung tur a lo ni.
Tawngtai tura an lam ka pan lai chuan, “Hei hi tisa a i chituh rah a ni, thlarau chi an Nuna tuh hmasa lovin eng tin nge thil tha hlir an hnen atangin i beisei theih ang?” tih hian min rawn deng dawt ta mai a. Gal 6: 7 -8 a, “Miin a theh apiang, chu mi vek chu a seng bawk dawn si a. mahni tisa lama thehtu chuan tisa ami chhiatna a seng ang a; Thlarau lama thehtu erawh chuan, Thlaraua mi, chatuana nunna a seng dawn a ni” tia Paula sawi ang deuh chiah kha a ni.
Tuna, an nun dan hriatthiam har kan tih, dawh harsa tak, luhlul leh tih-mawh, adt. kan tih zawng zawng; khap beh tum a, an laka kut hial ka thawh phah fona hi an duh avang reng a an neih a ni lo. “Sial rangin sial rang a hring…” tih ang deuh a, keini Nu leh Pa hnen atang a an chhawm leh, an pianpui chiah kha a ni. Chu chu, ngaithei lo leh hrethiam lovin kan awm thin a, kan lo tisual chhiava a ni. Tuna an mizia a bet zawng zawng hi, ka naupan laia ka mizia vek kha a ni a. Tisa a ka chi tuh rah chu ‘tuna an mizia zawng zawng, ka hriatthiam theih loh’ hi a ni.
India danpui hnuaiah hian ‘kum tling lote’ humhalhna hi a lo tha viau mai a. Thil an tisual a nih pawhin, an chungah ‘puitling’ angin dan lek a rem vek lo. Chumi awmzia chu ‘an nun dan leh mizia avanga an thiltih zawng zawng hi India dan chuan ‘thu tling lovah’ a ngai vek?” tihna a ni. Dan-in ‘thu tling lova a ngaih’ chu ‘thil tisual leh fel lohna thiltiha ngaih theih loh’ a ni a. Dan-in an chunga ro a rel theih hma chu, an thiltih zawng zawng hi ‘thu tling lo, engmah lo vek’ a ni.
Khawvel dan atang pawhin an nun dan leh mizia ‘khing let ang ziazang a’ kan lo ‘hrim’ vak vak thin leh, thiamloh chantira kan lo hrem deuhthawh mai zel hi a dik lo phawt a. An duh vang renga an rochung thil pawh ni lo, an pianpui mizia a bet, nu leh pate hnen atanga an chhawm ‘an khawsa zia’ kut hial thawh a hrem phah nana kan hmang phei chu a dik lo lehzual a ni. Tisa a kan chituhrah dik tak lo lang chhuak a ni a. A ven hna leh nun phung dik an neih theih nana enkawl chu kan mawhphurhna a ni tehmeuh mai. Mahse, ‘thiamlohna zawng zawng deuhthaw bel a, kan mizie hnaisai lo hrikthlak nana fate hman hi’ kan tih loh tawp tur a ni.
Ka tawngtai thawm avang chuan ka nupui pawh awm hle hle thei lovin ngawi rengin kan zingah a lo thu a. Pathian hmaah chuan ‘kan fate kan enkawl dan fel ziktluak lo’ avangin kan tap tlawk tlawk a ni ber. Kum 11 leh kum 12 an ni tawh a, hei lehchen hi an nunah ‘THLARAU CHI’ tuh mumal lova kan lo awm reng chuan min vaw na hle a ni. Ka fate hian thiamlohna eng thil emaw an lo nei a nih pawhin, Pathian hmaah chuan ‘a thim lo zawk’ ka ni tho tho-in ka inhria. An tet zual lai atang tawhin an nunah ‘thlarau chi’ hi lo tuh ‘dik’ emaw ‘fuh’ ni ila chuan, he tiang em em hian thunun ngai leh kut thlak ngaiin an awm bik hauh lovang. Chuvang chuan an laka ‘nu leh pa nihna ang a, tih tur’ ti-lotu chu keimah hi ka ni a. Ka fate thiam loh ni hauh lovah, keima thiam loh vang liau liauin, an lakah vung takin ka lo che thin a ni.
Thlarau chi chu engtin nge ka tuh tak ang?:
Kan tawngtai zawh chuan rei tak an khum tlangah thuin thil tam tak ka ngaihtuah chhunzawm a. Zing lam dar hnih a ni tawh nain, mut zai han rel mai chi ziazang ka la ni lo. An muhil tawh maithei tih awm velah chuan ka study roomah lutin note bu ka la chhuak a. A hnuai ami hi ka ziak ta a ni.
KA FATE NUNAH THLARAU CHI TUHIN KA THAWK ANG.
KA BEI ANG A, A MAN KA PE BAWK TUR A NI.
(GALATIA 6: 7-8)
KA TIHTUR BUL TANNA:
(Lalpan bul tanna tur min pein ka hria a, a bak pawh min la pe zel ang tih ka ring)
1. ZAN TIN AN MUT HMUNAH KA TAWNGTAI SAK THIN ANG.
Tiin, ka signature leh date leh time (Dt. 27.05.2018 Sun; 2:10 AM – 28.05.2018?) ka ziak bawk a. Tichuan, May ni 28 zan atang chuan, hlah hauh lovin, an lehkha zir zawh, zan dar sawm pakhat leh sawm pahnih inkarah kan pafa za chuan kan tawngtai ho thin ta a ni.
An ninhlei leh an inti rak thin hi a reh nghal vek lo. Mahse, nasa takin hma an sawn a. A hma angin an lo awm leh zauh a nih pawhin, LALPA HMAA KA THUTIAM avang hian, in hrawk leh na taka inkhak kha ka bansan ta a. TAWNGTAINA hi ralthuam-ah ka hmang thung ta zawk a ni. “Lalpa, tuna an mizia leh nun phung zawng zawng hi, tisa a kan chituhrah chu a ni. Tunah chuan THLARAU CHI an nuna tuh a nih theih nan, i lam kan lo hawi ta e. Nangmah atanga chhuak chi nung dik tak chu tuh thei turin min pui la, a nih loh pawhin nangmah zawkin min tuh sak ang che. Duhawm takin lo tiak se la, lo thang lianin lo puitling ngei rawh se. An mahni leh he chhungkua tan chauh ni lo, mi tamtak tana RAH DUHAWM chhuahtu an lo nih hial theihna turin i malsawmna kan dil e” kan ti ta a ni.
Heng bakah hian, dinner kan ei zawh hnu, lehkha an zir dawn apiangin, dar riat leh dar kua inkar-ah ka nupuiin tawngtaisakna nen bul a tanpui ve ta a. Tin, an puitlin thleng a, pathian thutak a an nun kaihruaitu atan, chawlhkar khat chhung atana an thuvawn tur, Pathian thu chang khat tal vawn tir an ni ta bawk. Sikul an kal theih hlim atangin, sikul kal tura an chhuah dawn apiangin tawngtaiin kan thlah ziah thin a (ka nupui hi tawngtaitu ber a ni zawk mah a, kum 6 zet chu a ni ve ta). Tuk tin an pual liau liauin vawi thum emaw chu kan tawngtai sak ve tihna a nih chu. Fate tana ralven hna thawk tur leh an nun siam puitling tura kan inpekna hi a la beitham hle a mai.
Tawngtaina hian rah tha a chhuah ngei ang tih ka ring:
A chunga kan tarlan thu hi, Pathian mi tan sawi lan ngai awm pawha lang lo a ni. Mahse tawngtai thiltihtheihna hi kan rinhlelh loh nan leh, ‘kan fate chunga kan rawng bawlna beithamte hian rah duhawm a la chhuah ngei ang’ tih rin theihna tur, ka chunga thil thleng ngei kan ziak zel ang e.
Ka nuapan lai mizia, a chunga tlemte ka tarlan tawh ang khian, 1990 hma lam, 80’s bawr chho vel khan tuna ka fate ang rual vel hi ka ni. Ka Nu leh pa hi Pathian tih satliah lo tak, rawngbawlna tui chilh takmeuh, thlarau mi, kut hna thawka eizawng an ni. Tun huna fate kan enkawl ang hian min enkawl hman lo nain; inkhawm, sunday sikul kai, chhungkaw tawngtai, etc leh a dang, kan tel ngeina awm chia min hmuh loh chuan, kan khaw chhung mail 2 vel huam chin pawh, min zawng a, dap chhuak vek peih an ni.
80’s bawr chho vel hi thingtang lamah chuan TV leh VIDEO lar chhoh lai kha a ni a. Kan khuaah hian video hall pathum lai a awm a. Ticket leina kan nei zo lo a nih pawhin bang awng atang tala bih peih hun lai kha a ni. Video chhuah a lo hun tawh chuan kan thinlungah hian a khat liam a. Enna tur neih loh pawhin, eng tin tin emaw luh theih beiseiin hall bulah tal kan lo awm hram thin. Pathian ni-ah (Sunday) chuan zan lam nen vawi 3 show a awm ziah a, a bak ni dang zawngah chuan, zan tin dar ruk velah an chhuah tan thin.
Inkhawm lo leh sunday sikul kai lova kal hi kan tan chuan ‘phal loh bur’ a ni a. Zan lamah pawh chu ti bawk. Mahse, min khap eng ang mahse, a hun a lo thlen tawh hi chuan hall pathum zinga a eng ber emaw bulah hian kan lo awm ve leh hman ziah thin a. A mi hipna kha a na lutuk nge, ka luhlul uchuak ve hrim hrim ni ang? An thu ka zawm hleihtheih loh vanga vawi tam min hrem tawh hnu pawhin ‘a ngaite ang tho’ ka ni leh thin. Hei hi entirna pakhat ang chauh a ni a. A bak, thil dangah pawh, ka rilruin a duh tawh chinah chuan ‘hrem leh vuak hlauhna’ hian min thunun lo chiang viau thin a ni.
Tum khat chu, zan mut reh vek tawh hnu, an mahni pawhin min zawn beidawn tawh hnuin, hawna tur dang awm ta lo chu, mahni inah bawk a haw loh theih lova, in ka thlen chuan kawngka a lo inkalh tlat mai a. Ka thawm hriain ka Pa chuan, chhung lam atang hian thinrim em em-in, “Ngaihdam min dil loh chuan kawngka hi ka hawn dawn lo che” a ti a. Naupang kum 12 emaw rual lek tan pawn thima riah thu awm suh, tap teuh chunga ngaihdam ka dil leh kawngka min hawn hnu a, hremna ka dawn zui tho dante kha ka la hre chhuak thei a ni.
Hemi bak, tuna ka sawi tur hi, ka lo theihnghilh lek lek tawh hnu, tun hnua ‘ka naupan laia ka luhlul zia’ kan sawi chhuah tuma, ka Nu min hrilh a ni. Ka Nu-in a sawi takah chuan, a then lai-lai ka la hre ruai ruai thei a. A chung ami ang deuh bawk khian, tum khat chu ka video en ru haw chu thinrim eng-phiarin ka pa chuan min kai lut leh ta a. He tianga ka Pa a thinrim zual hle hi chuan; min zawng hrep tawh a, beidawnga haw a nih thin tawh vang a ni.
He mi tum hian vuak ka tawk leh ngai dawn tih ringin, ka Nu pawh kan bulah a lo lang nghal a. ka Pa hnen-ah chuan, “Mama Pa (kan unau zinga upa ber hi Mama tiin kan ko vek), he ti khawpa kan hrem chung pawha a nun kan ti-danglam zo lo a nih chuan, Nu leh Pate hian thiltih dik tawk lo kan nei a ni maithei, chuvang chuan; tuntum chu a lu chungah nangin i kut nghat la, keiin a ke ka vuan ang a, i tawngtai sak teh ang” tiin rawtna a siam ta a. Ka Nu leh Pa min tawngtai sakna kha tun hnun thleng a ka nun pumpui ti-danglam vektu a lo ni ta a ni. Ka lu leh kea kut nghata an tawngtai chu, namen lovin Lalpa hmaah an tap a. An tih theih hauh loh, an beidawn pui tawh; naupang luhlul, kum sawm pahnih emaw vel chauh nun ti danglam tura Lalpa Pathian tap chunga an au chuan keipawh min vel nasain, an mangan an thlenna Lalpa chuan, ka nun a kuai her chiang ta hle a ni.
A hnu, kum thum hnu; kum sawm panga ka nih kumin paintharna tak tak ka chang chauh nain, he mi tuma ka Nu leh Pa min tawngtai sakna atang hian ‘ka Nu min hrilh leh danin’ ka nun hi a inlet chiang takzet a. Piantharna la hre tak tak si lo khan, biak in hi ka hlatsan ngai ta reng reng lo a ni. Eng inkhawm pawh ni se (mipa pawl, nu ho pawl, thlai pawl, edt) naupang thutna tlarah hian naupang dang tumah inkhawm awm ve lo pawh ni se, mahniin ka thu ve ran thin. He mi hnu hian, an thu zawng zawng hi a kip-a-kawiin ka zawm vek hauh lovang. Mahse, an tana manganthlak khawpin ka Nu leh Pa thu hi ka hnialin ka hnar leh ngai ta lo reng reng a. Ka nu leh pa tawngtaina khan (Lalpa hnathawh a ni zawk reng nain) ka nun kha ti danglam lo ni se; ka seilenna khawvelah khan, ka nun kha a ngaihtuahawm hle ang a, tun hun hi ka thleng zo hauh lovang.
Belhchhahna…………….
Naupang thanlen nana thil pawimawh pathum:
Psychologist-te chuan naupang nun siamtu hi thil pawimawh tak tak pathum a awm an ti a. Chungte chu;
1) Family (chhungkua)
2) Environment (an chhehvel thil awm)
3) Peers group ( an rualpui, thenrualte)
An painpui mizia a bet tlat bakah hian an seilenna – chhungkua, an chhehvel leh, an thian kawmte hi an puitlin hun atana an mizia siamtute an ni a. Chuvang chuan heng a chunga kan sawite hi ‘harhfim tak chunga’ kan ngaihvenpui reng a ngai a ni. Naupang seilenna ‘chhungkua’ hian a zir chuan ‘chhungkaw tha’ a piang dawn tihna a ni a, chhungkua a that a, a hrisel bawk chuan, chu chhungkaw tha chuan society tha, khawtlangah a siam thei dawn tihna a ni. Heng avang hian mi tamtak chuan ‘I inah haw rawh’ tia infuihin ‘chhungkaw hlamchhiah deuhthawa rawngbawlna kalpui’ thinte hi an ei lo viau bawk.
He mi chungchang a ka dinna (principle) hi a tawpah tarlan ka tum a. A enga pawh chu ni se, inchhungkhura kan fate kan treat dan hian an nunah nasa takin, kan rin ai nasain, nghawng a nei a ni tih hi pawm phawt tur a ni. Amaherawh chu, pianna leh sei lenna hmunin a zir ngang loh vanga naupang vanduaite tan heng a chunga kan sawi mek hian 'a chhe lam zawng' tih lovah chuan awmzia a nei tehchiam lo. Tin, chhungkaw zahawm leh khawsak pangngai tak atanga chawr chhuak, Nu leh Pa ten an theihna zawng zawng an sawr chhuak chung pawha hlawhchham, fate enkawl chungchanga beidawng tawha inngai hial tawh, adt mi tam tak an awm bawk. ‘Naupang thanlen nana thil pawimawh’ kan tarlante-a beisei tur nei tawh lo an ni a. He tiang mi, hlawhchhama inngai tawhte tana THIL THA BER, BEISEI TUR INNGHAHNA TLAK la awm cheu chanchin hi; kan ziak ta sa sa, kan thuziak tlang kawm nan i lo hmang law law teh ang.
Thil tha ber - beisei tur innghahna tlak:
Fa enkawl chungchang-ah bul kan tan ve ek ek dawn chauh a ni a, chutih laia mi dang tana ‘thurawn angreng deuh’ siam hi thil awlsam a ni hauh lo. Mahse, ‘beidawng thelh thelha inhre tawh’ ten beiseina chhete tal an lo neih phahna a nih hlauh chuan a hlu dawn em asin.
Pathian thu kan luhchilh hlek dawn avangin, lo hnual lo la, ‘fate enkawl chungchang a kal ngaihna hre tawh mang lo, tih lehchuan tur pawh hre tawh lote’ zingah i awm chiah lo a nih pawhin, chutiang mite tanpui kawnga ‘thurawn tha ber’ i pek theih nan chhiar chhuah ngei erawh a ngai ang.
Joshua 23:10-11 thu hi lo tarlang lawk I la - “In zinga mi pakhatin mi sangkhat a um ang. In hnena a lo sawi tawh angin, Lalpa in Pathian hian a ni do sak thin che u ni. Chutichuan Lalpa in Pathian chu hmangaih turin fimkhur tha ha hle rawh u”
Joshua hian ‘Pathian hmangaihna nen’ Israel mipui sang tamtakte hi a enkawl a, RAMTIAM hi a thlenpui ta kan ti maithei ang em? Pathian a hmangaih zia tarlanna chiang fekfawk hi hmuh tur a vang hle a, tin han sawi belh chiam tur pawh ka hre bik lo. Mahse Lalpa Pathian hi hmangaih lo ni se ‘Pathian hruaina leh a hliahkhuhna duhawm lutuk’ a chan zozaite hi a chang lo maithei. Amah ngeiin ‘Pathian hmangaih tlatna’ hi kawng tinrenga HIMNA atan a lo hman tawh a vangin, a mipui sang tam takte hnenah a zirtir hial kan ti thei ang.
Hei hian enge kan tan tangkaina leh awmzia a neih?
Chhungkua leh fate enkawl dan chungchang leh a bak thil dangah pawh, kan dinhmunin a zir emaw zir lo emaw, mi tinte hi ‘vanduaina’ tawk thei vek kan ni. A tuate mai pawh hi – chak lohna nei, hlawhchham thin, beidawng thei, adt kan ni. Chutiang hunah tak chuan; hmalak lehchuan ngaihna hre lovin mi tam tak kan awm thin a. Tihngaihna reng kan hriat loh ‘thil’ min hmachhawnpuitu ‘innghahna tlak’ mamawhin kan awm thin. Chutiang mi zawng zawngte tan - ‘Lalpa Pathian hi innghahna tlak a ni e’ tih hi uar taka tarlan thar leh ka duh a ni.
Kan Pathian hi amite lama tang tlat, amah hmangaihtute ensan ngai lo Pathian a ni a. Hmelma ang hial kan nih lai maha a fapa neih chhun min pe duh khawp a, hmangaihtu Pathian a nih chuan, amah hmangaihtute manganna leh rum thawmah hian Lapa hi a va inrawlh duh dawn nasa em.
Chhungkaw tha leh mi ngaih pawha ‘chhungkaw duhawm’ nei tur hian kan mizia leh nun dan hian a zir vek lo maithei. Mi ten an fate chunga an tih ang zawng zawng ti tur pawhin kan hriatna leh theihna hian a tlin vek lo thei bawk. Zirna avang leh hnathawh avangtein mi thenkhat chuan loh theih lohna avangin kan fate kan kalsanin, min awm bo san bawk a. Heng bak thil dang tamtak avang pawhin, thu tha infah tur a kan khawsakin leirem a rah theih loh hun a awm bawk. Tuman fate nungchang hloh kan duh lo va, amaerawh chu, kan thinlungin a pawmzam theih lohna lama an petek mai theihna chance hi a tamin, nu leh pate tan pawha vensen rual loh hun paltlang an ngah hle a ni. Chutiang chu phat rual lohva kan dinhmun dik tak a nih avangin, miin Lalpa a hmangaih a, a vawn tlat chuan…Amah hmangaihtute tih theih loh ti tur leh an hmachhawn theih hauh loh nen lama hmachhawn sak tur hian Lalpa hi a hnaiin, a inkau reng ang tih hi a rinawm em em a ni.
Mi thenkhat Pathian rawngbawltu zingah leh, inchhungkhur ngaihsak hman mang lo khawpa rawngbawlna thila tul, mahse fa sual nei, inchhungkhur leh khawtlang huap pawha manganpui khawp ‘fa nei’ an awm ve leh nawlh thin. Hemi avanga, mi thenkhat rilrua zawhna lian tak awm thin pakhat chu – Rawngbawlna leh inpekna hian rah tha a chhuah vek lo em ni? tih hi a ni. An chhan thiam mai loh he zawhna avang hian ‘Pathian belh’ hlawkna hi an ringhlel fo a. Rawngbawlna leh inpekna dah pawimawh fal vak a, thil dang hlamchhiah deuhthaw hi him tawk lovin an hre thin. An fate, an chhungkua thatpui khawpin miin Lalpa hi a hmangaih tawk loh vangin heng a chunga kan tarlan ang mi hi Pathian tana inpe leh rawngbawltute zingah hian an awm thin pawh a lo ni thei e. Mahse, miin Pathian lungawina khawpin Lalpa hi hmangaih ngat ni se, rawngbawlna leh inpekna eng chin pawh hian rah tha a chhuah ang tih hi a rinawm em em a. Chuvang chuan Lalpa hmangaih hi miin a thlang dawn a nih chuan hlawk tham laih tura hmangaih law aw tur a ni.
“Lalpa in Pathian hian a ni do sak thin che u ni.” Joshua’n a ti a. Min do sak chauh ni lovin, a tihngaihna kan hriat loh kan fate nun tidanglam vek theitu pawh Lalpa Pathian bawk a ni. Kan lo hmangaih tawk lo emaw, kan lo hangaih zo lo a nih pawhin ‘Lalpa hmangaih hi thlang tharin, Pathian hmangaih turin kan nun hi i fimkhurpui hle mai ang u. Pathian hmangaihna hian ‘change’ a thlen thei a. Pathian hmangaih tlatna hi kan chhungkaw damna thlentu a ni thei takmeuh a ni. Sam 145:20-ah, “Lalpa chuan amah hmangaihtute zawng zawng chu a vawng tha thin” a ti a. Tin, Deu 5: 10-ah, “Mi hmangaih a, ka thupekte pawmtu mi sang tamtakte chunga khawngaihna lantir thin ka ni” tiin kan hmu bawk.
Misual kan nih lai pawhin Pathian chuan a mi hmangaihna chu fak tlakin a lantir a. Amah hmangaih nachang kan hriat hnu leh hmangaih let thei dinhmuna kan din hnu lek phei chuan, Amah hmangaihtute tana din sak hi ava huam nasa lehzual dawn em. Amah hmangaihtute chunga khawngaihna lantir a, vawng tha a, enzui thintu hian kan manganna leh rum thawm hi a hre lovang em ni? Kan chhungkua nun siam tha tur leh kan fate nun dan thlak danglam tura Lalpa hi kar che zo lova kan inhria a nih chuan, emaw Lalpa Pathian hi kan chhungkua hian thatpui zo lo nia kan hria a nih chuan, Nu leh Pa, mimal tinte hian ‘Pathian nena kan inkar’ hi kan en ngun a tul ngei ang.
Thinlung chhungril tak atanga Pathian hmangaih hi erawh thil awlsam a ni hauh lo. Amaherawh chu, duhna thinlung thuk tak neite hianThlarau Thianghlim puinain Lalpa hi an hmangaih thei a. Lalpa hi kan damna, kan natna leh kan phurritte min chhawk a, kan paltlang zawh loh leh kan hmachhawn rual loh min hmachhawnpui theitu a ni. Beidawnna ruama tlu lut tawhte pawh beiseina thar pe theitu a nih avangin, kan khawsak rualrem lo siam dik leh tur hian ‘Pathian hmangaih burna’ tluka REMEDY tha zawk; kan mamawh chhanna tur tha zawk a awm thei ngai lovang. Lalpa hmangaih hi lo thlang ve la, duhna thuk tak leh amah a i tuihalna chuan Thlarau Thianghlim puihnain hmangih lo thei lovin a la siam ngei ang che. Chu miah chuan, mihring nunin harsatna a hmachhawn zawng zawng chhanna leh chinfelna i hmu tawh ang.
_________________________
A chunga thupui ka tarlan hmang hian, tun hnaite a testimony angreng deuh, ka tana ‘harh tharna chi khat’ tarlan ka tum a. Hun eng emaw chen ziak chhuak lova ka in up deuh vang vang hnuin, a hnuai ami ang hian ka’n share dawn a ni.
Kan fate hi naupang duhawm leh harh tak an ni:
Kan fate harh zia sawi chhuah hian, an leikan deuh hunah, zahpuiin min dem mai ang tih ka vengthawng hle a. A tha ang nge tha lovang tih rilrua awm rauh rauh chungin, a hnuai ami ang hian kan sawi zel mai ang a. Amaherawh chu, mahni mawng hlim deuhrohte a ngaih dawn avangin, hreh tak chungin; ‘tuemawin hlawkna kawng khat tal a lo char phahna a nih hlauh takah’ tiin ka ziak hram hram a ni ber.
Kan fapa upa ber a pian hian kan lawm ve hle a. Kei phei chu, lawm tehchiam lo emaw ka intih laiin, ka lo lawm hle a nih dawn kha(?) ‘lawmzia tihlanna tha ber chu Lalpa, tling lo chunga a rawng kan bawl thin chung ngeia tihlan hmasak’ kha niin ka hria a. Inzaina room atanga ‘mipa a ni e’ tih an sawi ka hriat rual rualin damdawiin ka chhuahsan a. Ngawi rengin a hnai ber tura ka rin, BCM Office-ah han kalin kha tih laia Account Officer, Pu Dinga ka han hmu a. Bible Society-ah ka fapa piang hlim chu Life Member ka han nih tir hmawk hmawk a. Pu Dinga hi BSI lama mi thawhhlawk tak, Lunglei Branch tan pawha campaigner tha leh BSI hruaitu hna pawh lo chelh fo tawh a ni.
Certificate kan inhlan zawh leh naute ‘mipa a ni’ tih ka hriat inkar hi minute 45 emaw chauh a ni a. A hming hi a pian hma atanga ka phuah lawk tawh vangin, tuna a hming ang diak diak lo deuhin JAIRA KHIANGTE tiin ka ziak lut ta a. Jaira tih hi ‘LALPA CHHUNEN’ tihna a ni. A pian hma deuh a Thlarau Thianghlim pawlna danglam tak ka chan zara ka dawn veah ka ngai a ni.
Kan fapa chu kum khat awrh a nihin ka nupui chuan nau a pai leh ta mai a. Tichuan, a kum leh maiah mipa bawk nau kan nei leh ta a. A nau zawk hi, a U nena khaikhin ralah chuan a fel hle a, kan fate pathum zinga ‘pawm nuam ber’ tiin kan sawi fo thin. Mahse a U hi namen lova harh a nih vangin, a nau zawk pawh hian a u harh zar hi a zo ta a ni ber.
An lo leikang deuh khan, an unau vil reng reng khan kan hmanhlel thin a. An vanglai tak tak chuan kan inawm hi kan ri ve laih laih thin. An ‘harh lawmawm zia’ hi point pe meuhin kan tarlang ang a;
i) Tum khat chu Bungtlang S a kan awm laiin a Pi leh Pu an lo zin a, ni khat emaw lek hnua a Pi-in comment a pek dan chu, “In fapa hian ( a upa ber ni ta) ‘nau panga’ a hen a nih ber hi” a ti.
ii) Naupang thil lawm (Toys) chi kha leina kan neih loh chu thuhran, thingtlang ngang kha a nih avangin lei tur pawh a awm lo hrim hrim a. Zin chhuah changa ka hawn tlemte leh, nu hoin bur ruak tinreng an khawn khawm sak kha, nitin an khal thin. He an Toys rem that hi hna hautak zet mai, mi nazawng tlin rual loh tur a tih theih hial ang. Tuk tin hian, a tlem berah, vawi sawmhnih hi chu remtha reng ang kan ni. Kan awmna hi Pastor quarters a nih miau avangin, a khat mawi tawkin lut-chhuak an awm tuktin a, inlengte hmuha chhuat lo hnawk rum kha, ka nupui remtih zawng a nih loh avangin, extra work kha kan ngah thin hle a. Ka Nupui leh kan hnena awm ‘kan nau-te’ thawhrimna kha chhuanawm tak a ni.
iii) Bungtlang S atang hian Bungtlang N, bial hawn thar turah kan insawn ta a. Pastor Quarters ala ruah mai loh avangin, thenawma kan U-te inah, kan thlen zan hian kan riak a. A u zawk kum 4, a nau zawk kum 3 an ni ve tawh a. Kan chauh deuh vangin zingah chuan kan fate harh rualin kan tho lawk thei lova. Thlen inte an thawh tawh tho avangin, kan tel lovin an tho a. ‘Rin aiin an reh rei’ kan tih rilruk mek lai chuan – verandaah, kan thlen inte ar vulh, an lak hlim, takte te chu a bawm atanga la chhuakin, a bawm bula khawnvartui bottle an hun chu lain, khawnvartui chuan an lo bual chu niin…he thil zet hi chuan Bungtlang mai ni lo, Serchhip leh a chhehvel a deng chhuak a ni ber e.
iv) Tum khat chu ka nupui (chhungkaw nu a nih vangin ‘kan nu’ tih mai hi a rem zawk chang a tam a) bulah, “An Nu leh Pa-te hian Pathian kan tih a ni tih an hriat theih nan, chhungkaw tawngtai kan neih apiangin thingthiin i tawngtai tawh teh ang” tiin rawtna ka siam a. Intawngtai chhawk thin kan ni a, ka Nupui pawhin tha a tih zawng tak a lo ni ve a. Mahse, kan fate harh lutuk vangin he kan thil chin thar hi kan tirei lo kher mai. Tawngtaia kan han thingthi kha; a U zawk chu hnung lamah lo lawnin koki ah hian a lo thu ta thin a, a nau zawkin chu chu thikin, a rem lai laiah a lo bet bawk a. Kan thingthitna chhuat a ruh bawk nen, tawngtai chhung hian naupang pahnih delh chung chuan khup a lo na hma viau mai a. Then tlawk tlawk chunga kan tlingtlak chang pawh a awm nual a ni. “Aaa kan tlin ngang lo a ni e, an leikan deuh hunah kan chhunzawm leh mai dawn nia” tiin kan bansan leh ta a ni.
Dawhtheih loh chang ka ngah thin:
Maduraiah kum hnih M.Th ka zir chhunzawm vangin kan awm a. Kan quarters luah lai bang, an ban phak chin zawng chu - pen, pencil leh rawng chi hrang hranga thai ran loh lai pawh an nei lo. Kan hrilh lo a ni lo, kan hrilhin kan khap, mahse ven sen loh hi a tam a ni. Kan chhuah hmain rawng ka lei a, ka hnawih thar leh ta ngawt a nih kha. Tichuan, kum hnih hnuah Serampore-ah College a thawk turin kan insawn leh a. Tuna kan quarters luah meka kan insawn hlim phei chuan Principal-in min kova, “In fate hi in khap deuh a tha ang, zirlai inkhawmna hnaivai takah in awm si a” min ti a, ‘patling thurawn inpek nana thu ho lutuk a’ ka ngaih tlat vangin rei fe chu ka lawm lo viau nghe nghe a ni.
Kum 10 an pelh hnuah chuan an lo zia ta deuh a. Mahse, fel tak tura ka ngaih tawh hnuin; mut dawnah an unauin ‘te rawng rawng’ khawpa inchhaih an ching leh ta a. Tin, an awm dun hi ‘thate te a awm dun’ an ni ngai meuh lo. Mi dang tana ninawm leh huatthlala zawnga thiltih hi an peih hle thin. Na taka khapna an dawng a nih loh chuan, an awm dan hi an tawp mai thin lo hi a buaithlak lai ber a ni a. Heng avang hian insum thei lova kut thlak chang ka nei ta fo mai. Play-kid takmeuh an nih avangin inchhungkhurah hian an zalenin an infiam bawrh bawrh tur a ni. Mahse, kan awmna hi - hnam dang kar, vai ramah lehnghal; naupang te ruai ruai hriat ngai reng reng lohnaah kan awm a. Thenawm mai chu sawi loh, kan quarters luah lai atanga hmun hla taka mite hriat theih khawp a zan dar 11-12 vel a an te chiam chiam thin hi, mi min ngaih dan tur kan dawnin, a rukin hrehawm kan ti a, khap daih kan tum thin a. Tin, an unau hian a inti rak zawng kher hian infiam thin lo se tih kan duh bawk.
Zan dar 8:00PM velah chaw kan ei a, inpeih chhuah hun, an lehkha zir hun hi a tlangpuiin zan dar 9:00PM atanga dar 11:00PM a ni. Tihsual vanga 12:00PM an thlen chang pawh a tam bawk. An school routine, an tihdanglam hma phei chuan, zing dar 7:00PM ah kaihthawh a, breakfast ei tir sawk sawk a, dar 8:30AM a sikul kal tura buatsaih vek an ngai a. Heng avang hian a tuk lam hisap sak thlap a, chhungkaw hun vawn a ngaih avangin, khap ngei an ngai a ni. Eng emaw chang chuan, ‘chhungkaw hun vawn dan hi tidanglam deuh i la, kan zia ang’ te kan ti a, mahse kan awmnaa mi tam zawk khawsak mila khawsak a ngaih si avangin, kan tidanglam thei mai thin lo. Hun mumal tak neia inenkawl kan nih avangin, an hmalam hun hisap a, ruahmanna siampui an tul a, a hun loa an ninhlei khawtlai hian chu chu a nghawng thin avangin, thunun an ngai a ni. An ninhlei lutuk leh rak bengchhang kan ngaih theih loh vang a khap thin hi chu kan ni vek bik lo awm e.
Tichuan, kut meuh han thawh zauh zauh takah chuan min hlau hle a. Ka nupui hian a khap mai theih loh thin avangin, ka chet a ngai leh thin. Kut thawh meuha inenkawl hi erawh, an chunga ka thil tihsual lian em em, Pathian rawngbawltu tan phei chuan, sawi pawh inthlahrunawm tak a ni. Chhungkaw hun vawn dan a nghawng vang te, mi mitmei kan ven luat vang te, dawhtheihna leh hriatthiamna ka tlakchham vangtea ka fate chunga kut ka lek hian an nun atha zawnga danglamna a thlen eih lo zia hi ka hmu chiang ta a. A U zawk phei chu – mahni inkiltawih ching, mi zinga kimki tlat mi, bawl mai theih, inrinzawhna reng reng nei lo, adt. angin kan lo siam hman der hi a ni a. Self-esteem a neih leh theih nana nasa taka kan puih tak dante hi sawi tur a tam a. An laka ka thiltihsual hi nasa tak a ni.
An mizia danglam tak avang hian an bulah; pathian mi, rawngbawltu nuna nun hi thil har tak a ni a. Mahse, insum zawh loh changa kut ka lek hi erawh, keimaha thlarau awm hian a remti lo a ni ber ang chu, inthiam lohnain ka khat leh thin. Hei mai hi a ni lo; an chunga ka thiltih chuan keimah min vaw let fo a, an mahni aia nasa a tuar chang pawh ka nei fo thin. An bulahte kalin pathian hnena ngaihdam dil tur leh a puihna dila kan tawngtai chang hi a tam viau a ni.
Naupang thenkhat chu; thutha hrilh a, awih nghal mai emaw, tawngkam tha emaw, vin deuh paha ‘han khak a’ zuai nghal thei mai an awm a. Nu leh Pa ten ‘hei hi chu tih loh tur’, ‘hei hi chutiang chuan i ti tawh dawn nia’ emaw ‘a tawk tawh e’ adt. han tih a, thu zawm awlsam tak an awm. Kan fate hi erawh chu Pastor fa e ti lovin an tette atangin chutiang mi chu an ni reng reng lo. Kut thawhin han thunun deuh pawh ni i la, hlauhna avangin khap lai chauh hian an reh a, a hnu lawkah a ngaite ang bawkin an awm a, naupang zawng zawng hi huang khata dah chi rual an lo ni lo.
Dem erawh ka remti hauh lo:
He tiang mizia leh nun phung an nei hi, an pianpui mizia a bet; nu leh pa, a bik takin keima mizia dik tak an chhawm a ni tih hi rilruin ka hre reng. Ka naupan laia ka harh zia leh luhlul zia hi ka la hre ruai ruai thei. ‘Ti tawh suh’ nu leh pa ten an tih hian ka nunah awmzia a nei tlem viau thinin ka hria. Ka tana thil pawi tur pawh ni se, na taka ‘a sawhkhawk’ ka chunga a thlen phawt loh chuan ‘nu leh pa thutha sawi emaw hlauhna’ hian min thunun tlem viau thin. Heng avang hi a ni awm e; ka ke hmawr lamah hian ‘mi nazawng min hmuhpui atana pawh a ka duh loh’ ser nung lian tak, intih kan avanga ka neih a awm a. Kum 45 ka pelh fel tawh hnu hian ka khup tawn tawnah hian ser nung 10 tling lo deuh a la awm a. Inrel atang hian vawi tam ka tla a. Tum khat phei chu beng thi vek khawpin Pu Lianchhunga te insak, a chuat an phah tawh, inhnuai chhuk nana an rehpawhah hian ka tla a, ka thi lo kha ka vannei takzet a ni. Thingkung atang hian thidang khawpin ka tla tawh a. Kan rualpui hmeichhia, ka zuam zawngte kal tha lai, an pen ruala, an ke phah hnuaiah, hnung lam atanga lo chhuih saka, duh ai thui pen tir ka chin ziate kha, ka la hre phak ruai ruai ruai thei. Ka lo va harhin ka lo va chimawm dawn em.
Kan unau hi mipa vek pali kan ni a. Unau inngeih leh chhungkaw hlim thei deuh kan ni. Kan tleirawl hma ‘harh vanglai’ tak tak chuan inchhungah hian kan inum kawi zawr zawr a, kan ri buan buan a, kan nui khek chiam chiam a, venthawn tur awm ve hek lo. Kan thawm atang khan chhungkaw hrilsel leh hlim tak kan ni tih hi ral atang pawha hriat theih a ni. Chhungkuaa a kan hlim thin em em zia tak kha aw. Aaa, sawi sen rual a ni lo. Khi tiang mi khian ‘fapa’ ka nei ve ta a, dawnsawn kawngah ka zo leh si lo a, kan khawsakna avang leh, mi dang mitmei ven luatah kan fate chunga ‘ka tih loh tur hi’ Pathian rawngbawltu ka nih hre chang lo ang maiin, ka ti-ka ti ta mai a ni.
He tiang ang mi an nih avang hian tunlai mipa naupang ‘tha pangngai’ ang lo takin an sual fal tihna erawh a ni lo. Mak angreng deuh chu, inkhawmna hmunah hian hnawksakin an awm ngai lova, kan hmuh phak lohna hmun Sunday sikul-ah pawh mi dang tana hnawksak leh khap ngaiin an awm ngai lo. Hnam dang kara silul kal an ni a. Sikulahte hian ‘an classmate dangte entawn tur a’ an hotute fakna dawng fo thin an ni a. An pawl a la sang lo bawk a, an zirlai pawh hi an tichhe ngai lo. A u zawk hian tum khat a kut ruh a tihtliah tumin 78% a lo hmu a, chu chu sikul an kal chhung zawnga a tih chhiat ber tum a la ni. A nau zawk phei hi chu 90% hnuaiah a la awm ngai lo hrim hrim a, 98% te hi a hmu thleng ve fo thin. Computer games hi atchilh emaw tih mai tur khawpin an tuipui a, mahse, games khela an hun hman dan tur ka duan sak hi an zawm mai thin. A nuin tawngtai dan a zirtir thin a, mut dawnah an tawngtai thlap a, a nau zawk phei chu thingthi ngata tawngtai thin a ni (sawi tur a tam mai, duh tawk mai ang).
Kut ka thlak leh ta:
Kha zan thil thleng kha, ka tan theihnghilh a har tawh ngawtin ka ring. Ni 27th, May, 2018, Pathianni zan, dar sawm pahnih leh dar khat inkar a ni. Eng vanga zan dang aia tlema mu tlai deuh nge kan nih (?) erawh ka hre thei ta chiah lo. Kan mu tur chu – a ngaite ang bawkin, khuma an lawn tawh hnuin, an inchhaih leh ta a. Naupang infiam tih takah, an sa rak leh ta chiam chiam a. Zan a tlai tawh si, an rak ring nasa mai si; a chang phei chuan ral atanga lo hretute tan ‘thi tur rak’ a ngaih theih tur a rak bengchhen chang pawh an nei fo thin. Khuma ka mu zal tawh chu ka nupui chuan, “Naupang hi khap i tum lo lutuk ( keima inngaih dan chuan ka dawh thin a ni), zan a tlai tawh si, a zahthlak zozai lutuk” a’n tih zauh takah chuan, Pathian mi ka nihna reng reng ka hrechang leh ta lo. Ka thawk lawk a, an room-ah lutin, “In va ninawm zozai tak em, vawi engzat nge kan khap dawn che u” tih leh an mawngtama chum ka rual ta a. Tuntum hi ka duh aiin ka ti-na deuh nge ni dawn? An tawp satliah mai lo, an insut ta hlawp hlawp mai a.
Hun danga kan thil tawn aiin, he mi tuma kan thil tawn hi a danglam tlat a ni. Minute hnih khat em pawh a ral hman lovang tihin, ka fete chunga ka thiltih ‘vuak letna’ ka chungah a lo thleng leh ta a. Ka na lutuk chu mu chi rual ka ni lo. Ka nupui hnenah chuan, ‘Tunah chuan an reh ta a, an tap chu han ngaithla teh; lungngai taka anni an awm laia engthawl taka mut kha i thei chiah ang maw?… I fate kut ka thlak avang leh an rilru kan hliam laia lo mut kha nuam i ti dawn em ni?’ tiin ka nupui thiamloh chantir luih tum pahin, ka ang zui buan buan bawk a.
Kan khum tlangah rei tak ka thu a. Ka fate rilru ka hliamnaah chuan a rukin keimah chawpin ka na takzet a ni. Rei tak ka thut hnuin, a tawpah chuan ka fate bula tawngtai duhna ka nei ta a. Chutah chiah chuan a ni, harh kawkna tur thu ka dawn tak chu.
“Hei hi tisaa i chituh rah a ni”:
Kan fate hi lo harh deuhin, nun phung tha ziktluak lo deuin lo khawsa thin pawh ni se, demna tur reng reng an awm lo. Mipa naupang, hrisel leh unau inkawmngeih tak, infiam buan buan a, an chet nat chang a inti tap leh rak chiam chiam thin mai kha an ni a. Play-kid takmeuh an nih vangin awm hle hle tura thunun phei chu an chunga ‘thil sual lian tak’ tihna a ni. Thunun an har a nih pawhin, an mizia 90% zet hi chu Nu leh Pa zir leh zir loh thila innghat a ni ang (?). ‘Thatna leh dawhtheihna ni lovin, tharum hmangin’ an tet zual lai atang tawhin thunun kan tum thin a. Chu chu an laka kan tihsual lian em em a ni. Kut thlak khawpa thunun kan lo tum phei kha chu ‘kan fate bikah’ chuan a fuh lo takzet a. ‘Na taka thungrulhna’ khan an mizia a ti danglam zo lo chiang hle. Fate thunun chungchangah hian, “I fate chu thunun fel la chawlhna a pe ang che” tih te, “tiangin vaw mah la, a thi dawn si lo” tihte pawh Bible-ah kan hmu a. Mahse, an nun leh mizia tidanglam pha lo ‘thununna reng reng’ hi chu kan chelek a nih pawhin thlak zung zung tur a lo ni.
Tawngtai tura an lam ka pan lai chuan, “Hei hi tisa a i chituh rah a ni, thlarau chi an Nuna tuh hmasa lovin eng tin nge thil tha hlir an hnen atangin i beisei theih ang?” tih hian min rawn deng dawt ta mai a. Gal 6: 7 -8 a, “Miin a theh apiang, chu mi vek chu a seng bawk dawn si a. mahni tisa lama thehtu chuan tisa ami chhiatna a seng ang a; Thlarau lama thehtu erawh chuan, Thlaraua mi, chatuana nunna a seng dawn a ni” tia Paula sawi ang deuh chiah kha a ni.
Tuna, an nun dan hriatthiam har kan tih, dawh harsa tak, luhlul leh tih-mawh, adt. kan tih zawng zawng; khap beh tum a, an laka kut hial ka thawh phah fona hi an duh avang reng a an neih a ni lo. “Sial rangin sial rang a hring…” tih ang deuh a, keini Nu leh Pa hnen atang a an chhawm leh, an pianpui chiah kha a ni. Chu chu, ngaithei lo leh hrethiam lovin kan awm thin a, kan lo tisual chhiava a ni. Tuna an mizia a bet zawng zawng hi, ka naupan laia ka mizia vek kha a ni a. Tisa a ka chi tuh rah chu ‘tuna an mizia zawng zawng, ka hriatthiam theih loh’ hi a ni.
India danpui hnuaiah hian ‘kum tling lote’ humhalhna hi a lo tha viau mai a. Thil an tisual a nih pawhin, an chungah ‘puitling’ angin dan lek a rem vek lo. Chumi awmzia chu ‘an nun dan leh mizia avanga an thiltih zawng zawng hi India dan chuan ‘thu tling lovah’ a ngai vek?” tihna a ni. Dan-in ‘thu tling lova a ngaih’ chu ‘thil tisual leh fel lohna thiltiha ngaih theih loh’ a ni a. Dan-in an chunga ro a rel theih hma chu, an thiltih zawng zawng hi ‘thu tling lo, engmah lo vek’ a ni.
Khawvel dan atang pawhin an nun dan leh mizia ‘khing let ang ziazang a’ kan lo ‘hrim’ vak vak thin leh, thiamloh chantira kan lo hrem deuhthawh mai zel hi a dik lo phawt a. An duh vang renga an rochung thil pawh ni lo, an pianpui mizia a bet, nu leh pate hnen atanga an chhawm ‘an khawsa zia’ kut hial thawh a hrem phah nana kan hmang phei chu a dik lo lehzual a ni. Tisa a kan chituhrah dik tak lo lang chhuak a ni a. A ven hna leh nun phung dik an neih theih nana enkawl chu kan mawhphurhna a ni tehmeuh mai. Mahse, ‘thiamlohna zawng zawng deuhthaw bel a, kan mizie hnaisai lo hrikthlak nana fate hman hi’ kan tih loh tawp tur a ni.
Ka tawngtai thawm avang chuan ka nupui pawh awm hle hle thei lovin ngawi rengin kan zingah a lo thu a. Pathian hmaah chuan ‘kan fate kan enkawl dan fel ziktluak lo’ avangin kan tap tlawk tlawk a ni ber. Kum 11 leh kum 12 an ni tawh a, hei lehchen hi an nunah ‘THLARAU CHI’ tuh mumal lova kan lo awm reng chuan min vaw na hle a ni. Ka fate hian thiamlohna eng thil emaw an lo nei a nih pawhin, Pathian hmaah chuan ‘a thim lo zawk’ ka ni tho tho-in ka inhria. An tet zual lai atang tawhin an nunah ‘thlarau chi’ hi lo tuh ‘dik’ emaw ‘fuh’ ni ila chuan, he tiang em em hian thunun ngai leh kut thlak ngaiin an awm bik hauh lovang. Chuvang chuan an laka ‘nu leh pa nihna ang a, tih tur’ ti-lotu chu keimah hi ka ni a. Ka fate thiam loh ni hauh lovah, keima thiam loh vang liau liauin, an lakah vung takin ka lo che thin a ni.
Thlarau chi chu engtin nge ka tuh tak ang?:
Kan tawngtai zawh chuan rei tak an khum tlangah thuin thil tam tak ka ngaihtuah chhunzawm a. Zing lam dar hnih a ni tawh nain, mut zai han rel mai chi ziazang ka la ni lo. An muhil tawh maithei tih awm velah chuan ka study roomah lutin note bu ka la chhuak a. A hnuai ami hi ka ziak ta a ni.
KA FATE NUNAH THLARAU CHI TUHIN KA THAWK ANG.
KA BEI ANG A, A MAN KA PE BAWK TUR A NI.
(GALATIA 6: 7-8)
KA TIHTUR BUL TANNA:
(Lalpan bul tanna tur min pein ka hria a, a bak pawh min la pe zel ang tih ka ring)
1. ZAN TIN AN MUT HMUNAH KA TAWNGTAI SAK THIN ANG.
Tiin, ka signature leh date leh time (Dt. 27.05.2018 Sun; 2:10 AM – 28.05.2018?) ka ziak bawk a. Tichuan, May ni 28 zan atang chuan, hlah hauh lovin, an lehkha zir zawh, zan dar sawm pakhat leh sawm pahnih inkarah kan pafa za chuan kan tawngtai ho thin ta a ni.
An ninhlei leh an inti rak thin hi a reh nghal vek lo. Mahse, nasa takin hma an sawn a. A hma angin an lo awm leh zauh a nih pawhin, LALPA HMAA KA THUTIAM avang hian, in hrawk leh na taka inkhak kha ka bansan ta a. TAWNGTAINA hi ralthuam-ah ka hmang thung ta zawk a ni. “Lalpa, tuna an mizia leh nun phung zawng zawng hi, tisa a kan chituhrah chu a ni. Tunah chuan THLARAU CHI an nuna tuh a nih theih nan, i lam kan lo hawi ta e. Nangmah atanga chhuak chi nung dik tak chu tuh thei turin min pui la, a nih loh pawhin nangmah zawkin min tuh sak ang che. Duhawm takin lo tiak se la, lo thang lianin lo puitling ngei rawh se. An mahni leh he chhungkua tan chauh ni lo, mi tamtak tana RAH DUHAWM chhuahtu an lo nih hial theihna turin i malsawmna kan dil e” kan ti ta a ni.
Heng bakah hian, dinner kan ei zawh hnu, lehkha an zir dawn apiangin, dar riat leh dar kua inkar-ah ka nupuiin tawngtaisakna nen bul a tanpui ve ta a. Tin, an puitlin thleng a, pathian thutak a an nun kaihruaitu atan, chawlhkar khat chhung atana an thuvawn tur, Pathian thu chang khat tal vawn tir an ni ta bawk. Sikul an kal theih hlim atangin, sikul kal tura an chhuah dawn apiangin tawngtaiin kan thlah ziah thin a (ka nupui hi tawngtaitu ber a ni zawk mah a, kum 6 zet chu a ni ve ta). Tuk tin an pual liau liauin vawi thum emaw chu kan tawngtai sak ve tihna a nih chu. Fate tana ralven hna thawk tur leh an nun siam puitling tura kan inpekna hi a la beitham hle a mai.
Tawngtaina hian rah tha a chhuah ngei ang tih ka ring:
A chunga kan tarlan thu hi, Pathian mi tan sawi lan ngai awm pawha lang lo a ni. Mahse tawngtai thiltihtheihna hi kan rinhlelh loh nan leh, ‘kan fate chunga kan rawng bawlna beithamte hian rah duhawm a la chhuah ngei ang’ tih rin theihna tur, ka chunga thil thleng ngei kan ziak zel ang e.
Ka nuapan lai mizia, a chunga tlemte ka tarlan tawh ang khian, 1990 hma lam, 80’s bawr chho vel khan tuna ka fate ang rual vel hi ka ni. Ka Nu leh pa hi Pathian tih satliah lo tak, rawngbawlna tui chilh takmeuh, thlarau mi, kut hna thawka eizawng an ni. Tun huna fate kan enkawl ang hian min enkawl hman lo nain; inkhawm, sunday sikul kai, chhungkaw tawngtai, etc leh a dang, kan tel ngeina awm chia min hmuh loh chuan, kan khaw chhung mail 2 vel huam chin pawh, min zawng a, dap chhuak vek peih an ni.
80’s bawr chho vel hi thingtang lamah chuan TV leh VIDEO lar chhoh lai kha a ni a. Kan khuaah hian video hall pathum lai a awm a. Ticket leina kan nei zo lo a nih pawhin bang awng atang tala bih peih hun lai kha a ni. Video chhuah a lo hun tawh chuan kan thinlungah hian a khat liam a. Enna tur neih loh pawhin, eng tin tin emaw luh theih beiseiin hall bulah tal kan lo awm hram thin. Pathian ni-ah (Sunday) chuan zan lam nen vawi 3 show a awm ziah a, a bak ni dang zawngah chuan, zan tin dar ruk velah an chhuah tan thin.
Inkhawm lo leh sunday sikul kai lova kal hi kan tan chuan ‘phal loh bur’ a ni a. Zan lamah pawh chu ti bawk. Mahse, min khap eng ang mahse, a hun a lo thlen tawh hi chuan hall pathum zinga a eng ber emaw bulah hian kan lo awm ve leh hman ziah thin a. A mi hipna kha a na lutuk nge, ka luhlul uchuak ve hrim hrim ni ang? An thu ka zawm hleihtheih loh vanga vawi tam min hrem tawh hnu pawhin ‘a ngaite ang tho’ ka ni leh thin. Hei hi entirna pakhat ang chauh a ni a. A bak, thil dangah pawh, ka rilruin a duh tawh chinah chuan ‘hrem leh vuak hlauhna’ hian min thunun lo chiang viau thin a ni.
Tum khat chu, zan mut reh vek tawh hnu, an mahni pawhin min zawn beidawn tawh hnuin, hawna tur dang awm ta lo chu, mahni inah bawk a haw loh theih lova, in ka thlen chuan kawngka a lo inkalh tlat mai a. Ka thawm hriain ka Pa chuan, chhung lam atang hian thinrim em em-in, “Ngaihdam min dil loh chuan kawngka hi ka hawn dawn lo che” a ti a. Naupang kum 12 emaw rual lek tan pawn thima riah thu awm suh, tap teuh chunga ngaihdam ka dil leh kawngka min hawn hnu a, hremna ka dawn zui tho dante kha ka la hre chhuak thei a ni.
Hemi bak, tuna ka sawi tur hi, ka lo theihnghilh lek lek tawh hnu, tun hnua ‘ka naupan laia ka luhlul zia’ kan sawi chhuah tuma, ka Nu min hrilh a ni. Ka Nu-in a sawi takah chuan, a then lai-lai ka la hre ruai ruai thei a. A chung ami ang deuh bawk khian, tum khat chu ka video en ru haw chu thinrim eng-phiarin ka pa chuan min kai lut leh ta a. He tianga ka Pa a thinrim zual hle hi chuan; min zawng hrep tawh a, beidawnga haw a nih thin tawh vang a ni.
He mi tum hian vuak ka tawk leh ngai dawn tih ringin, ka Nu pawh kan bulah a lo lang nghal a. ka Pa hnen-ah chuan, “Mama Pa (kan unau zinga upa ber hi Mama tiin kan ko vek), he ti khawpa kan hrem chung pawha a nun kan ti-danglam zo lo a nih chuan, Nu leh Pate hian thiltih dik tawk lo kan nei a ni maithei, chuvang chuan; tuntum chu a lu chungah nangin i kut nghat la, keiin a ke ka vuan ang a, i tawngtai sak teh ang” tiin rawtna a siam ta a. Ka Nu leh Pa min tawngtai sakna kha tun hnun thleng a ka nun pumpui ti-danglam vektu a lo ni ta a ni. Ka lu leh kea kut nghata an tawngtai chu, namen lovin Lalpa hmaah an tap a. An tih theih hauh loh, an beidawn pui tawh; naupang luhlul, kum sawm pahnih emaw vel chauh nun ti danglam tura Lalpa Pathian tap chunga an au chuan keipawh min vel nasain, an mangan an thlenna Lalpa chuan, ka nun a kuai her chiang ta hle a ni.
A hnu, kum thum hnu; kum sawm panga ka nih kumin paintharna tak tak ka chang chauh nain, he mi tuma ka Nu leh Pa min tawngtai sakna atang hian ‘ka Nu min hrilh leh danin’ ka nun hi a inlet chiang takzet a. Piantharna la hre tak tak si lo khan, biak in hi ka hlatsan ngai ta reng reng lo a ni. Eng inkhawm pawh ni se (mipa pawl, nu ho pawl, thlai pawl, edt) naupang thutna tlarah hian naupang dang tumah inkhawm awm ve lo pawh ni se, mahniin ka thu ve ran thin. He mi hnu hian, an thu zawng zawng hi a kip-a-kawiin ka zawm vek hauh lovang. Mahse, an tana manganthlak khawpin ka Nu leh Pa thu hi ka hnialin ka hnar leh ngai ta lo reng reng a. Ka nu leh pa tawngtaina khan (Lalpa hnathawh a ni zawk reng nain) ka nun kha ti danglam lo ni se; ka seilenna khawvelah khan, ka nun kha a ngaihtuahawm hle ang a, tun hun hi ka thleng zo hauh lovang.
Belhchhahna…………….
Naupang thanlen nana thil pawimawh pathum:
Psychologist-te chuan naupang nun siamtu hi thil pawimawh tak tak pathum a awm an ti a. Chungte chu;
1) Family (chhungkua)
2) Environment (an chhehvel thil awm)
3) Peers group ( an rualpui, thenrualte)
An painpui mizia a bet tlat bakah hian an seilenna – chhungkua, an chhehvel leh, an thian kawmte hi an puitlin hun atana an mizia siamtute an ni a. Chuvang chuan heng a chunga kan sawite hi ‘harhfim tak chunga’ kan ngaihvenpui reng a ngai a ni. Naupang seilenna ‘chhungkua’ hian a zir chuan ‘chhungkaw tha’ a piang dawn tihna a ni a, chhungkua a that a, a hrisel bawk chuan, chu chhungkaw tha chuan society tha, khawtlangah a siam thei dawn tihna a ni. Heng avang hian mi tamtak chuan ‘I inah haw rawh’ tia infuihin ‘chhungkaw hlamchhiah deuhthawa rawngbawlna kalpui’ thinte hi an ei lo viau bawk.
He mi chungchang a ka dinna (principle) hi a tawpah tarlan ka tum a. A enga pawh chu ni se, inchhungkhura kan fate kan treat dan hian an nunah nasa takin, kan rin ai nasain, nghawng a nei a ni tih hi pawm phawt tur a ni. Amaherawh chu, pianna leh sei lenna hmunin a zir ngang loh vanga naupang vanduaite tan heng a chunga kan sawi mek hian 'a chhe lam zawng' tih lovah chuan awmzia a nei tehchiam lo. Tin, chhungkaw zahawm leh khawsak pangngai tak atanga chawr chhuak, Nu leh Pa ten an theihna zawng zawng an sawr chhuak chung pawha hlawhchham, fate enkawl chungchanga beidawng tawha inngai hial tawh, adt mi tam tak an awm bawk. ‘Naupang thanlen nana thil pawimawh’ kan tarlante-a beisei tur nei tawh lo an ni a. He tiang mi, hlawhchhama inngai tawhte tana THIL THA BER, BEISEI TUR INNGHAHNA TLAK la awm cheu chanchin hi; kan ziak ta sa sa, kan thuziak tlang kawm nan i lo hmang law law teh ang.
Thil tha ber - beisei tur innghahna tlak:
Fa enkawl chungchang-ah bul kan tan ve ek ek dawn chauh a ni a, chutih laia mi dang tana ‘thurawn angreng deuh’ siam hi thil awlsam a ni hauh lo. Mahse, ‘beidawng thelh thelha inhre tawh’ ten beiseina chhete tal an lo neih phahna a nih hlauh chuan a hlu dawn em asin.
Pathian thu kan luhchilh hlek dawn avangin, lo hnual lo la, ‘fate enkawl chungchang a kal ngaihna hre tawh mang lo, tih lehchuan tur pawh hre tawh lote’ zingah i awm chiah lo a nih pawhin, chutiang mite tanpui kawnga ‘thurawn tha ber’ i pek theih nan chhiar chhuah ngei erawh a ngai ang.
Joshua 23:10-11 thu hi lo tarlang lawk I la - “In zinga mi pakhatin mi sangkhat a um ang. In hnena a lo sawi tawh angin, Lalpa in Pathian hian a ni do sak thin che u ni. Chutichuan Lalpa in Pathian chu hmangaih turin fimkhur tha ha hle rawh u”
Joshua hian ‘Pathian hmangaihna nen’ Israel mipui sang tamtakte hi a enkawl a, RAMTIAM hi a thlenpui ta kan ti maithei ang em? Pathian a hmangaih zia tarlanna chiang fekfawk hi hmuh tur a vang hle a, tin han sawi belh chiam tur pawh ka hre bik lo. Mahse Lalpa Pathian hi hmangaih lo ni se ‘Pathian hruaina leh a hliahkhuhna duhawm lutuk’ a chan zozaite hi a chang lo maithei. Amah ngeiin ‘Pathian hmangaih tlatna’ hi kawng tinrenga HIMNA atan a lo hman tawh a vangin, a mipui sang tam takte hnenah a zirtir hial kan ti thei ang.
Hei hian enge kan tan tangkaina leh awmzia a neih?
Chhungkua leh fate enkawl dan chungchang leh a bak thil dangah pawh, kan dinhmunin a zir emaw zir lo emaw, mi tinte hi ‘vanduaina’ tawk thei vek kan ni. A tuate mai pawh hi – chak lohna nei, hlawhchham thin, beidawng thei, adt kan ni. Chutiang hunah tak chuan; hmalak lehchuan ngaihna hre lovin mi tam tak kan awm thin a. Tihngaihna reng kan hriat loh ‘thil’ min hmachhawnpuitu ‘innghahna tlak’ mamawhin kan awm thin. Chutiang mi zawng zawngte tan - ‘Lalpa Pathian hi innghahna tlak a ni e’ tih hi uar taka tarlan thar leh ka duh a ni.
Kan Pathian hi amite lama tang tlat, amah hmangaihtute ensan ngai lo Pathian a ni a. Hmelma ang hial kan nih lai maha a fapa neih chhun min pe duh khawp a, hmangaihtu Pathian a nih chuan, amah hmangaihtute manganna leh rum thawmah hian Lapa hi a va inrawlh duh dawn nasa em.
Chhungkaw tha leh mi ngaih pawha ‘chhungkaw duhawm’ nei tur hian kan mizia leh nun dan hian a zir vek lo maithei. Mi ten an fate chunga an tih ang zawng zawng ti tur pawhin kan hriatna leh theihna hian a tlin vek lo thei bawk. Zirna avang leh hnathawh avangtein mi thenkhat chuan loh theih lohna avangin kan fate kan kalsanin, min awm bo san bawk a. Heng bak thil dang tamtak avang pawhin, thu tha infah tur a kan khawsakin leirem a rah theih loh hun a awm bawk. Tuman fate nungchang hloh kan duh lo va, amaerawh chu, kan thinlungin a pawmzam theih lohna lama an petek mai theihna chance hi a tamin, nu leh pate tan pawha vensen rual loh hun paltlang an ngah hle a ni. Chutiang chu phat rual lohva kan dinhmun dik tak a nih avangin, miin Lalpa a hmangaih a, a vawn tlat chuan…Amah hmangaihtute tih theih loh ti tur leh an hmachhawn theih hauh loh nen lama hmachhawn sak tur hian Lalpa hi a hnaiin, a inkau reng ang tih hi a rinawm em em a ni.
Mi thenkhat Pathian rawngbawltu zingah leh, inchhungkhur ngaihsak hman mang lo khawpa rawngbawlna thila tul, mahse fa sual nei, inchhungkhur leh khawtlang huap pawha manganpui khawp ‘fa nei’ an awm ve leh nawlh thin. Hemi avanga, mi thenkhat rilrua zawhna lian tak awm thin pakhat chu – Rawngbawlna leh inpekna hian rah tha a chhuah vek lo em ni? tih hi a ni. An chhan thiam mai loh he zawhna avang hian ‘Pathian belh’ hlawkna hi an ringhlel fo a. Rawngbawlna leh inpekna dah pawimawh fal vak a, thil dang hlamchhiah deuhthaw hi him tawk lovin an hre thin. An fate, an chhungkua thatpui khawpin miin Lalpa hi a hmangaih tawk loh vangin heng a chunga kan tarlan ang mi hi Pathian tana inpe leh rawngbawltute zingah hian an awm thin pawh a lo ni thei e. Mahse, miin Pathian lungawina khawpin Lalpa hi hmangaih ngat ni se, rawngbawlna leh inpekna eng chin pawh hian rah tha a chhuah ang tih hi a rinawm em em a. Chuvang chuan Lalpa hmangaih hi miin a thlang dawn a nih chuan hlawk tham laih tura hmangaih law aw tur a ni.
“Lalpa in Pathian hian a ni do sak thin che u ni.” Joshua’n a ti a. Min do sak chauh ni lovin, a tihngaihna kan hriat loh kan fate nun tidanglam vek theitu pawh Lalpa Pathian bawk a ni. Kan lo hmangaih tawk lo emaw, kan lo hangaih zo lo a nih pawhin ‘Lalpa hmangaih hi thlang tharin, Pathian hmangaih turin kan nun hi i fimkhurpui hle mai ang u. Pathian hmangaihna hian ‘change’ a thlen thei a. Pathian hmangaih tlatna hi kan chhungkaw damna thlentu a ni thei takmeuh a ni. Sam 145:20-ah, “Lalpa chuan amah hmangaihtute zawng zawng chu a vawng tha thin” a ti a. Tin, Deu 5: 10-ah, “Mi hmangaih a, ka thupekte pawmtu mi sang tamtakte chunga khawngaihna lantir thin ka ni” tiin kan hmu bawk.
Misual kan nih lai pawhin Pathian chuan a mi hmangaihna chu fak tlakin a lantir a. Amah hmangaih nachang kan hriat hnu leh hmangaih let thei dinhmuna kan din hnu lek phei chuan, Amah hmangaihtute tana din sak hi ava huam nasa lehzual dawn em. Amah hmangaihtute chunga khawngaihna lantir a, vawng tha a, enzui thintu hian kan manganna leh rum thawm hi a hre lovang em ni? Kan chhungkua nun siam tha tur leh kan fate nun dan thlak danglam tura Lalpa hi kar che zo lova kan inhria a nih chuan, emaw Lalpa Pathian hi kan chhungkua hian thatpui zo lo nia kan hria a nih chuan, Nu leh Pa, mimal tinte hian ‘Pathian nena kan inkar’ hi kan en ngun a tul ngei ang.
Thinlung chhungril tak atanga Pathian hmangaih hi erawh thil awlsam a ni hauh lo. Amaherawh chu, duhna thinlung thuk tak neite hianThlarau Thianghlim puinain Lalpa hi an hmangaih thei a. Lalpa hi kan damna, kan natna leh kan phurritte min chhawk a, kan paltlang zawh loh leh kan hmachhawn rual loh min hmachhawnpui theitu a ni. Beidawnna ruama tlu lut tawhte pawh beiseina thar pe theitu a nih avangin, kan khawsak rualrem lo siam dik leh tur hian ‘Pathian hmangaih burna’ tluka REMEDY tha zawk; kan mamawh chhanna tur tha zawk a awm thei ngai lovang. Lalpa hmangaih hi lo thlang ve la, duhna thuk tak leh amah a i tuihalna chuan Thlarau Thianghlim puihnain hmangih lo thei lovin a la siam ngei ang che. Chu miah chuan, mihring nunin harsatna a hmachhawn zawng zawng chhanna leh chinfelna i hmu tawh ang.
_________________________
