Wednesday 17 October 2012

Nangma thil ropui, Zion kan Pathian khawpui

                                        (Kohhran Benga chhuah atana ka khek khal)

                                                              Rev K.Lalzarliana

                   Misualte nunah Lalpa a inrawlh a danglamna  lo thleng chanchin hi chanchin  duhawm a va ni em. Chu danglamna chanchin chu chanchin satliah a ni mai lo va- tisa leh thlarau DAMNA a ken tel bakah, ser nung reng reng awm lova mi sualte nun din thar sak a, a hming an fak theih nana tan in ata amite hruai chhuaktu Lalpa Pathian chet velna a ni. John Newton-a, mi sual leh a hunlaia mi nikhua lo tak, Pathian khawngaihnain a Nun a thlakthleng sak chanchin hi tun tum chu kan tarlang ang a. Chumi zarah chuan a hla ropui berte zinga pakhat ‘Nangma thilropuite an sawi’ –in mi pakhat nun a khawih chet dan chanchin kan sawi tel bawk ang.  Mi thenkhat tan ‘thil ropui-a’ chhiar tlak vek loh, amaherawh chu ‘Pathian-in a khawngaihna’  a dawng tirte tan  rangkachak leh lunghlu mantam berte ai pawha hlu a nih si zia  i hriatpui theiin a rinawm.


JOHN NEWTON-A CHANCHIN:

             Kum  1725, July 24khan John Newton-a hi Wapping, London-ah a piang a. A nu Elizabeth Newton chu sakhaw mi tak niin Newton-a kum 6 emaw lek a nihin a thi a ni. A Pa John Newton Sr. chu Lawng Captain a ni. Kum 11 lek a nihin tuipuiah a fapa hi a zinpui tan a, lawng mi, mi bawraw tak takte zingah khawsain heta tang hian  sual rawngbawlin nun pawlawh taka hun hman a lo zir tan ta a ni.

            1743 kumin tihluihnain Royal Navy zawm tir a ni a. Lawng mi pawimawh zinga pakhat (midshipman) a ni ve hman. Mahse  a hna tlanbosan a tumna lamah man chhuakin  lawng mi 350 lai hmaah hrem a tuar a. Mi tamtak hmaa  tihmualpho a ni chu a la na em em a, vawi tamtak intihhlum a tum a, mahse mak tak main a dam khawchhuak leh thin. A nunrawn leh suahsual lua’t hian a dinhmun a pheh hniam sak(common seaman-ah) hial nia sawi a ni. A lawng thawhna Harwich atangin lawng dang Pegasus ah sawn a ni a, lawng mite tibuai reng renga a khawsak avangin West Africa an kalnaah a thawhpui ten an kalsan hial a. Sala mi tam tak a la hruai luh turte ‘salah’ eng emaw chen chu awmin(Africa-ah a tang), a chak zawng a ban phak aping chu tih hreh pawh a nei ngai lo. Mihur tih hlawh hial khawpa nulat tlangvalna lamah tal bawraw ve thin a ni. Afica atang hian lawng captain pakhatin  a Pa’n a lo ngen sak tawh angin a chhanchhuak leh ta a ni.


           Tum khat chu, 1748 kumin Africa atanga sumdawng lawnga England an pannaah thli na takin an lawng chu pil lek lekin a nuai a, lawngah tui a khat theh thelh tihin Newton-a mangang  chuan zanlaiah puihna dilin Pathian a au ve ta tlat mai. Mak tak main an lawng chu pil lovin a him ta a. Heta tang hian a ruka nun tuihalna leh mahni inbuaipuina rilru a lo nei tan ta. England a thlen chuan Bible-te chhiarin a nun fel lo tak tak, card khelh te, zu inte bansan zai a rel ve ta a, chu chu ‘a piantharna tur intanna’ tiin a sawi thin. He tiang rilru a put hnu feah pawh sal hmanga sumdawn erawh a bansan chuang lo a ni awm e.


            1748-49 kum chuan West Africa ah a sumdawnna thil avang bawka a zin tumin khawsik natak a tuar a, chutih lai chuan a thlarau nun duhkhawpawm loh zia ngaihtuah chhuakin, a nun tawp rat thlenga thunun tlat turin Pathian hnenah a inhlan ta a ni. Hemi atang hian thlarau zalanna duhawm tak a ruka a zawn fo chu a lo chang   ta a. He tiang khawpa mi nikhua lo,a mihringpui (sal) sang tam tak rip chhunga hruai luttu, nulat tlangvalna kawnga mi tlahawlh, thil sual tih engmah pawisak nei ngai lo etc ni mahse ‘Pathian-in a khawngaihna’ a chunga a thlen tir hi phu lo a inti em em a  –     

                                         ‘Khawngaihna mak mawi leh duhawm’
                                                Sual riangvai chhandamna;
                                                Suala bo hnu min zawng hmu ta,
                                                Mitdel mit varna chu.’
  A lo ti chhuak ta hial a ni.


                 1755 ah  chhiah khawntu hna a thawkin Liverpool-ah a khawsa a. Greek, Hebrew leh Syriac te zir tha lehin, reiloteah lay minister(rawngbawltu?) hriat hlawh tak a lo ni ta reng mai. 1757 ah Church of England ah Puithiam atana nemngheh a dil a, vawi tamtak a dilna hnawl a ni. Hei hian nasa takin a tibeidawng a, a tawp a tawpah chuan kum 7 zet a beih hnuin an ordained ve ta a ni. He kum 7 chhung hian Church of Englkand  bakah Methodist Kohhran-ah te, Independent kohhran-ah te, Presbyterian kohhran-ahte pawh ordination hi a dil hial a ni.

              Kum 39 lek a nih kum 1764 chuan Olney, England-ah chengin thian tha tak William Cowper chharin heta tang hian khawvel tan hla tha leh lungkuai tak tak an lo phuah tan ta a. An hlabu “The Olney Hymns” an tihah chuan ‘Cowperan hla 66 a ziak a, a bak hla zathum sawmli pakua chu Newtona phuah a ni e” tiin an sawi thin. Khawngaihna mak mawi leh duhawm tih bakah, Nangma thil ropuite an sawi  tih leh khawvel hriat hlawh hla tam tak a phuahte zingah hian a tel a ni.

             An hla bu “The Olney Hymns” hi 1779 ah published a ni a. Hemi kum hian Newtona chu London kohhrana sakhaw hotu (rector) ber a lo ni ve ta reng mai. December 31, 1808 ah a thi a,  hmana sawichhetu, phatsantu ni thin khan a tihlungngaih thin a Lalpa chawimawi nan a nun a lo hmang ral ve ta a ni. A rawngbawlna atanga piangthar mi tamtak zingah East Indies-a Missionary ropui Claudius Buchanan te, Bible Commentator langsar leh ‘Church Mission Society’ hmuchhuaktute zing ami Thomas Scott-te hi an tel. A thih hnuah pawh a hlate hmang hian mite thinlungah Pathianin thu a la sawi reng a, chung zinga thilthleng pakhat chanchin chuan i lo chhunzawm zel teh ang. A hla chanchin tlem hrut hmasa ta i la.

NANGMA THIL ROPUITE AN SAWI:

              Eng kumah tak nge Newton-a hian he hla hi a phuah tih hriat a harsa hle.  Kum 1779 a William Cowper nen hlabu an published “The Olney Hymns” atanga mi hriat hlawh leh lar chho ta nia sawi thin a ni. He hla leh a hla dangte hi Sacret Harp an tih,  kum 1844 a Benjamin Franklin White  leh Elisha J. King ten an hla thulkhung an vawn thatnaah hlut taka vawn that a ni a.  Heng Sacret Harp hla leh music-te hi instrument tel lo (a hang) a sak chi, zaipawl emawin hla rem nana an hmante a ni tangpui. Mizo tawnga lettu hian a thiam hle a, tonic bakah lengkhawm thluka (mizo terditional thluk) sak theih a kan nei hi kan vannei hle mai.
PATHIANTHU INNGHAHNA: Sam 48


A HLA THUPUI : 

He hla hi KOHHRAN hla tia sawi thin a ni. ‘Zion kan Pathian khawpui’ tih pawh hi Kohhran sawina atan he hlaah hian hman a ni.

ZION, PATHIAN KHAWPUI CHU

Thuthlunghlui hun atang tawhin Zion hian kawh hrang hrang a nei thin;

- Jerusalem/Davida khawpui (Ilalte8:1;IIChro5:2)

- Jerusalem bula tlang pakhat - Mount Zion (Thup14:1; IILalte19:31)

- Solomona Temple (Sam87:7)

- Kohhran

- Khawvel lo la awm tur(or chunglam zion)


               Bible-a ziak hrang hrang kan hmuh angin , he Zion ropuina leh a tihlu zualtu chu- ‘Pathian chenna’ tih hi a ni.  Pathian ngaihin Zion hi thil satliah a lo ni hauh lo mai; Pathianin a hmangaih a(Sam78:68), a thlang a, a awmna atan a duh(Sam132:13), chuvang chuan Pathian a awm thin a(Sam74:2), Lal ropui khawpui (Sam48:2) tiin an ko thin a ni. Mawi famkimin Pathian chu Zion atang hian a eng chhuak thin a (Sam50:2), he zion atang hian amite mal a sawm thin (Sam128:5). A chhunga chengte chu ‘Zion fanu/fate/zion mipui tih an ni a(Is12:6; Sam 149:2;Sam9:14), he khawpui tiropuitu; a chhunga cheng - Lalpa ring apiang chu an mualpho lovang (Is28:18) tih a ni. Hei hi thuthlung thar KOHHRAN hlimthla chu a ni a. Pathian ngaihin kohhran hi a va hluin Amah avang vek hian a va ropui em. John Newtopn-a pawh hian Pathian ngaiha kohhran hlut zia hi hriain;          

                                   Nangma thilropuite an sawi,
                                   Zion kan Pathian khawpui;
                               A thu phelh tawh ngai lova khan,
                                A siam che, Ama chen nan;
                              Chatuan Lungpuia innghat chu,
                               Engin nge tinghing ang che;
                                Chhandamna banga inhungin,
                                I hmelma I hlau lovang. A lo ti ta hial a nih hi.

                 A hlutna leh ropuina puanchhuah nan hei hi tawk a la tilo cheu a ni ngei ang(?), a tana Pathian leh, Pathianin khawvela kohhran a dah hlut zia tichiang turin;- “Lalpa Zion khawpuiah chuan, khawngaiha min tel tir chuan, khawvelin min hmusit mahse; I hming chauh ka chhuang ang e.” a ti hial a ni.


MI PAKHAT NUN KHAWIH CHETU CHU

              Kum sawm dawn emaw lai a ni ta; Pathian rawngbawltu nichung reng siin mi pakhat chuan ‘a nuna a duh ngai  loh thil’ a tawng fo mai.  A chunga thil thleng kawng hrang hrang a chin fel theih si loh avangin Lalpa a au thin a. A khawngaihna dilin Lalpa hmaah khan a va tap nasa thin em. A thinlunga Lalpa a mamawhna tizualtu ber chu - a au fo chungin, a hnena inpuang thin ‘a Lalpa’ chuan hun rei tak ngawihsan tawha a hriat vang leh ‘Lalpa hi a lo hmangaih tawk lo hle thin a ni’ tih a inhriat  thin vangte a ni. ‘Amah hmangaih si lova a rawngbawl’ chu thil inhmeh lo berte zing ami a ni a, a rawngbawl chu a la duh hle bawk si. Tiang hian a tawngtai ta ngawt a-‘Lalpa min hmangaih ang hian NANGMAH leh mi dangte pawh hmangaih theih hi ka duh a ni..’ tiin.

              Pathian Thlarau Thianghlimin he thu ziaktu nun vawi eng emaw zat a khawihnawn leh hnu hian kum sarih lai a lo vei leh ta reng mai. Tumkhat chu Nu ho khawmpui-ah speaker atan min ruat a, mahni tawkah ka tui hle mai. A hnua ka chunga thil thleng hian khang laia thil thleng tamtak kha a hmu mawi/nuam ta vek zawk em ni phei chu ka hre lo? Inkhawmpui hlawhtling tak chu a ni reng reng e. A tawp inkhawm ban ‘thu leh hla’-a inpawl hona-ah chuan kan zai tui hle mai. Kan hla sak zinga pakhat chu John Newton-a hla zinga pakhat ‘NANGMA THILROPUITE AN SAWI, ZION KAN PATHIAN KHAWPUI’ tih hla (bawk) hi a ni.

            A chunga kan sawi tawh ang khan, he hla hi ‘kohhran hla’ a ni a, ni danga ka(n) sak pawhin ‘kohhran takin, sak paha rilrua kohhran kawk ranin’ ka sa deuh kher thin. He mi tuma Pathian Thlarau Thianghlimin he hla hmanga min den dan chu ‘a hma ang’ a ni ta hauh lo mai le. Mi tamtak lam zingah mittui hruk sen rual loh nen, sang taka ban pharin ‘HALLELUIAH’ tia vawi tam au chhuah mai loh chu – a aia hlimna leh lawmna tarlan theihna sang zawk reng reng ka hre ta lo. Engvang nge ni ta, eng thil nge ka chungah chuan lo thleng? He hla kan sak mek lai chuan Pathian Thlarau Thianghlimin tiang hian min rawn hriattir ta tlat mai(he thu ka ziah mek lai pawh hian hei hian lawman leh lungawina min la pe cheu mai);

-          Mi ten a ropui em avanga a chanchin an sawi thin ‘ZION Pathian khawpui’ kha ‘keimah-Lalzarliana’ ngei hi ka ni tih hi a ni. Lawm avangin biangah mittui a luang lo thei lo a ni. Zion Pathian khawpui- Lalpan a hmangaih, a chen nana a thlan, Pathian awmna; Ka ngaih ropui em em Kohhran chauh ni lovin ‘keimah- mi tawmkai lo berte zing ami pawh hi ‘zion Pathian khawpui’ tiin Lalpan min hraittir mauh mai. A zahthlakin a va hlu si em, Lalpa hi a duhtui lovin ka tan hian a va ropui si em! Halleluiah!.

-          He mi tluk bawka thil ropui tawpkhawk lo thleng leh chu, ‘A thu phelh tawh ngai lova khan’ a chen nan mi fel lo ber thlengin a  lo siam (duh) reng a ni tih  hriat nawn tir leha ka awm kha a ni. Keimah ka in ena ‘engmah lo mai’ ka nih zia ka hriat rual a, a thu phelh tawh ngai lo Lalpa’n a chen nan min siam tih hriat tluka thil ropui hi a awm chuang lo a ni. Lalpa chu fakin awm rawh se!.

-          Khawvel thilah  innghahna, chuan tlak nei lo pawl tak ka ni maithei. Chhungkua, sum leh pai, thil hlu etc.- ka mihring puite laka thil ropui innghahna sawi tlak ka nei mawlh lo. Mahse, innghahna tur Lalpan min pe thar leh ta. Engmahnin a tih nghin zawh loh, thihna hneha tho leh chatuan lungpui Krista ngei hi ‘ka innghahna’ a ni tih min hriattir leh ta. Lalpa hi a va tha em.

-          Khawvelah hian kan thlarau nun tiralti a min dotu, manganna min thlen thei thil a va tam thin em. Hengte avanga tih mangana kan awm lai chuan phen tur leh puitu kan van ruai thin a nih hi. Amaherawh chu Pathian khawngaihna avang chauhin ‘hmelmate ngam loh’  sual leh a thiltihtheihnain a tih chhiat zawh rual loh ‘chhandamna banga hung’, Pathian mi nih inhriat tluka thlamuan thlak hi a awm chuangin ka ring lo.

          Lalpa’n khawngaihna vang chauha  ‘A aw’ a hriattir thin, tuihalna a tihreh sak leh ‘a hnathawh’ khawngaihna avanga a hmuh tir thinte tan chuan – ‘Lalpa fak’ leh zalen taka ‘Lalpa ka hmangaih che’ tih hi a va lo nuam em. Engkim mai hi ‘a mawi-in a duhawm a’. Thlarau hahchawlhna  khawngaihna avang chauha mi fel lo ber a tem tir hi engmahin buk kang leh ngai tawh lo se ka tithin. Mi ten, chet zia emaw awm dan atanga ‘an awih loh hun’ a lo thleng  a nih pawhin, chak loh ber lai pawh ni se, tun hun thleng hian – ‘LALPA HI KA HMANGAIH A NI’ tih theih zel hi ka thang cheu dawn a ni.


“Lalpa chuan a kotu zawng zawngte chu a hnaih thin a.
Amah tihtute duh chu a hlawhtlin tir ang a;
An au thawm a hria ang a, an ni chu a chhandam ang.
Lalpa chuan Amah hmangaih tute zawng zawng chu
A vawng tha thin.”
(Sam 145:18-20).


No comments:

Post a Comment

CHAW THA