Bible thu chiar tur : Rom5:12-2.
Thuvawn : Ani chuan thim thuneihna laka min chhanchhuakin, a fapa hmangaih taka ramah chuan min kai tir ta; amahah chuan kan tlanna kan hmu a ni – kan sualte ngaihdamna chu (Kolossa1:13-14).
1. THUHMAHRUAI:
Paula hian a lehkhathawnahte hian sual thu hi thupui berah a hmang ngai lo va, amaherawhchu Isua Krista hnathawh emaw Pathian chhandamna hlut zia leh thil dangte avangin a tarlang thin. Chutiang deuh chuan Bible-a Pathian thuchah ropui - kraws thu te, Isua Krista chhandamna hnathawh leh a dangte pawh hi sual leh a hnathawh avanga mihringte zinga puan chhuaha awm (John1:29b), sual avanga ngaihnawm zual anga sawi theih an ni. Vawiinah hian then hrang hrang hmangin sual leh a hnathawh chanchin kan zir dawn a. Sual chanchin hriat belhna kawngah te, sual pawisakna kawngah leh thil dang dangah pawh min pui ngei ang tih a rinawm.
He zirlai hi a thui zual deuh avangin then hnih (2) in then a ni a, a then hnihna (2) chu he zirlai chhunzawmna chiah hi a ni ang. Vawiinah chuan; sual awmzia – Paula lehkhathawn atanga kan hmuh te, sual bul leh, sual then hranna te kan zir dawn a ni.
2. SUAL AWMZIA - PAULA LEHKHATHAWN ATANGIN:
Thuthlung Tharah hian sual chhungchang sawina thumal sawmthum (30) aia tam a awm a. Chung zinga thumal sawmhnih pali (24) chu Paula lehkhathawnahte hian hman niin; thumal sawmhnih pali (24) zinga pakhua (9) chu a hman rim bikte an ni. Mi sual chanchin pawh chi li (4) lai, an sual dan inchen lo Paula hian a tarlang a, chungte chu – Mi pakhat/Adama (Rom5:14,15,17,19), mi zawng zawng (Rom5:19), amah Paula (1Tim1:15) leh Isua (2Kor5:21) te an ni.
Jacoba leh Johana’n an lehkhathawnah, “Thil tha tih tur hriaa ti si lo chu atan sual a ni” (Jak 4:17); “Sual hi dan bawhchhiatna a ni” (1John3:4) tia sual hrilhfiahna an tarlang angin, Paul hian a lehkhathawnahte hian sual hrilhfiahna felfai tak a tarlang meuh lo. Sual awmzia ti chiang tura ‘a hrilhfiahna tawi’ a lekhathawn atanga kan hmuh theih zawng zawngte kan tarlang dawn a, chungte chu;
i) Dan bawhchhiatna hi sual a ni (Gal3:19).
ii) Dan bawhchhiatna avanga lo awm; mi pakhat, Adama avanga khawvela lo lut, thiltiththeihna - mi zawng zawng fan chhuaktu kha sual a ni (Rom5:12,14).
iii) Thutak fel lo taka dodal hi sual a ni a (Rom1:18, 2:8).
iv) Kawhmawh bawl a, fel lohna zawm hi sual a ni (Rom2:8).
v) A ni lo lama pen hi sual a ni a (Rom3:12).
vi) Tihmawhna/Pathian thu awihlohna hi sual a ni (Rom5:19).
vii) Felna laka fihlimna hi suala awmna/sual a ni a (Rom6:20).
viii) Taksa/tisa (duh zawng/a bawiha awm) hi sual a ni ( Rom6:6;8:3).
ix) Thima thiltih hi sual a ni a (Rom 13:12).
x) Tluk phahna khawp ‘thiltih’ reng reng chu sual a ni (Rom 14:20; 1Kor8:9-12).
xi) Eng pawh rinna lova tih hi sual a ni a (Rom 14:23).
xii) Pathian ngaihsak lohna hi sual a ni (Rom11:26&27).
xiii) Inngaih hi sual a ni a (1Kor6:18).
xiv) Mi chak lote rilru hliam sak hi sual a ni (1Kor8:12).
xv) Thihna tur chu sual a ni a (1Kor15:56).
xvi) Thil bawlhhlawh ti a, inngaih leh hur chin hi sual a ni (2Kor12:21).
xvii) Mi thah (tih hlum), Pathian rawngbawltute hnawhchhuah, Pathian tih lawm loh, mi zawng zawng kalh, chhandamna thu hril khap (1Thes2:15-16).
xviii) Rin hran neih a, kal pen (Tita3:10&11).
Tun hmaa sual ni lova kan ngaih, bible emaw Paula zirtirnain sual a tih si a awmin a rinawm. Heng sual hrilhfiahna tawi hian Paula lehkhathawn pawn lama sual chanchin tarlanna a huam loh avangin, ‘sual nihna emaw a awmzia zawng zawng’ a chhung khung kim vek lovang tih hria i la a tha awm e.
3. SUAL BUL:
‘Sual bul’ tih tawngkam hi Paulan a lehkhathawnahte a hmang ngai lo. A hmang tantu nia ngaih chu kohhran pate zinga mi Augustinan-a niin, Paula zirtirna behchhana a phuah a ni. Sual bul chanchin leh khawvela ‘sual lo awm tan dan’ a chhui bakah a hrihfiah nghal a. A hnuaiah hian Paula zirtir dan tlangpui tarlan a ni, he tiangin;
i) Mi pakhat bawhchhiat leh thuawih lohna vangin sual a lo awm (Rom5:14,17,19).
ii) Chu sual chu mi pakhat avanga khawvela lo lut a ni (Rom5:12).
iii) Thiam loh chantirna rorelna, mi pakhat avanga lo awm chuan (Rom5:16), chu mi pakhat avang vek chuan mi zawng zawng chu mi sualah a siam a (Rom5:19).
iv) Sual avang chuan taksa leh thlarau lam thihna pawh a lo awm (Rom5:12).
v) Adama bawhchhiatna anga thil tisual lote chungah pawh chu thihna chuan ro a rel a vangin (Rom5:14), thihna chuan mi zawng zawng a fan chhuak a (Rom5:12, 15, 17), mi zawng zawng chu mitthi, Pathian laka thi an lo ni ta a ni (Eph2;1).
He sual bul zirtirna hian Evi leh Adama chanchin dik zia te, sual chu Pathian dan bawhchhiatna avanga khawvela lo lut a nih zia te, sual hi thil awm ngei a nih zia te, sualin mi zawng zawng a fan chhuah dan te, sual avanga taksa leh thlarau thihna a awm ngei zia te tarlangin a nemnget a. Sual bul chanchin bakah kristiante thurin dang rintlak zia leh belhchian dawl zia a nemngheh tel a, heng avang hian hmanlai kohhran hruaitute pawh khan sual bul zirtirna hi an ngai pawimawh em em a ni.
4. SUAL THEN HRANNA:
Paulan sual chanchin a tarlante hi hlawm lian tak pahnihah a then theih a, chungte chu inthlahchhawn sual leh mihring thiltih sual te an ni.
i) Inthlahchhawn sual: Inthlahchhawn sual chu Rom bung 5-a kan hmuh angin, mi pakhat Adama avanga lo awm; Pathian dan bawhchhiat vang te, awih loh leh tihmawh vanga lo awm a ni. Adama chu mi zawng zawng thlahtu a ni a, chuvang chuan amah anga thil ti sual lote chhungah pawh thihnain ro a a rel angin (Rom5:14), amah avang tho chuan mi tam tak chu mi sual an lo ni ta a ni (Rom5:19). He sual hi mihring pianpuia bet, pianpui sual emaw nihna sual tia an vuah bawka chu a ni a. Chutiang sual sawi nan chuan thil pakhat sawina thumal ‘sual’ (sin) hman a ni.
ii) Mihring thiltih sual: Mihring tiltih sual hian nihna emaw pianpui sual avanga mihringin thil a tih sual zawng zawng a huam a. Chu tiang ang sual sawi nan chuan thil pakhat aitam sawina ‘sualte’ (sins) thumal hman a ni fo a. A chunga ‘sual awmzia’ kan tarlan zinga a tam ber hi chutiang sual chu an ni.
Paula hian a zirtirnaah heng sual chi hnihte hi a dah pawimawh hle a. Mihring tana chin fel ngai a nih zia leh, sual laka mihring chhanchhuah tul zia pawh a tarlang a. Pakhat zawk ngaimawh a, a dang hlamchhiah ang chi hi a zirtirnaah hian a awm lo a ni (Rom6:1-14).
5. KHAWIKHAWMNA:
Kan zir takte kha a hnuaia mi ang hian lo khaikhawm i la;
i) Sual hrilhfiahna tawi chi hrang hrang Paula lehkhathawn atangin kan zir a, tunhmaa sual ni lova kan ngaih, bible emaw Paula zirtirnain sual a tih si a awm theiin a lang.
ii) Sual bul chanchin pawh tarlan a ni a. Sual bul chuan khawvela sual lo awm tan dan chhuiin a hrihfiah a. Kristiante thurin rintlak zia leh belhchian dawl zia pawh a nemnghet tel a ni.
iii) Sual chu inthlahchhawn sual leh mihring thiltih sual-ahte then a ni.
iv) Sualin mihring a nghawng dan – sual hnathawh chi hrang hrang sawm paruk (16) kan tarlang.
v) Sual chungchang thua Paula zirtirna dang – sual leh dan chungchang, sual leh Krista hnathawh chungchang, sual ti lo tura zirtirna te tarlan an ni.
SAWI HO TUR:
Suala kan ngaih loh mahse Paula zirtirna atanga ‘sual ni si’ hriat thar kan nei em? Mi piang tharte zingah - sual ngaihzamna leh sual thenkhat tih hreh lohna awm thin hi enge a chhan ni ang?
ZIRLAI PUITU:
Thumal 9 Paula hman rim bik: Sual sawina atan Paula hian thumal hman rim bik a nei a, chungte chu hengte hi an ni; Hamartia: Grik tawng a ni a, a awmzia chu ‘tum thelh emw, kawng dik lo zawh’ tihna a ni. Thuthlung Thara sual sawina langsar – thil dik lo tih emaw, Pathian dan bawhchhiatna avanga lo awm a ni. Rom bung 5–8 ahte hian Paula chuan mihring nuna roreltu angin a tarlang. Paraptoma: Thiltih sual, dan lo leh phalna awm lova thiltih reng reng hi paraptoma a ni (Phil2:1). Parabasis: Parabasis hi paraptoma nen a inzul a, ‘dan pela kal emaw thiltih’ hi parabasis a ni (Rom4:15). Asebeia: He thumal hi Thuthlung Thara hman lar bera ngaih a ni. Pathian mithmuha bawlhhlawhna leh thianghlim lohna zawng zawng hi asebeia a ni (Rom1:18; 2Tim2:16) Anomia: Dan pawisak lohna emaw palzamna chi reng reng hi a ni (2Kor6:14). Kakia leh Poneria: He thumal pahnih hi awmze thuhmun, rilru leh thlarau lam chhiatna (Rom1:29; Eph6:12) sawina a ni. Adikia: Hei hi mi dang chunga thiltih sual sawina a ni a, tawngkam hrang hrangin; fel lohna (Rom2:8; 9:14), thil tisualtu (2Tim2:9) angte pawhin lehlin a ni. Enochos: Hei hi dan atanga teha ‘thiam loh chang’ sawina a ni (1Kor11:27).
Sual dan inchen lo: Mi sual theuh theuh ‘sual dan inchen lo’ a awm thei dawn em ni? Adama sualna (hamartia, paraptoma) leh mi zawng zawng sualna (hamartoloi-hamartia) hi huang khatah dah ta i la; Paula’n sual nia a insawina hi chu ‘inngaihtlawm luat avanga tunhmaa a lo nih tawhna chanchin a sawina’ a ni thei. “An zinga mi sual (hamartolous-hamartia) ber ka nih hi” tih thu a sawi lai hian a sual tawh kher lo maithei. Pathianin Isua, keimahni avanga suala (hamartian-hamartia) a siam thu hi Thuthlung hluia - Kel-in mi te khawlohna zawng zawng, chen lohna leia a phur ang (Lev16:22) leh, Beram - sual thawi nana hman (Lev4:32; Isa53:4-6) nen tehkhinin a ni a (John1:29). Mi dang sual phurtu a nih avangin ‘Pathianin Isua suala a siam dan’ hi mihring pianpui sual leh nihna sual, Pathian nena inzawmna chat tawh nen a inang lovang.
Thiltihtheihna - mi zawng zawng fan chhuaktu: ‘Mi zawng zawng fan chhuaktu’ (Rom5:12) hi Pathian thu thiam (theologian) lar tak James D.G Dunn chuan ‘thiltihtheihna’ (power) danglam tak angin a hrilhfiah a. Sual chu - mi pakhat avanga khawvela lo lut (Rom5:12), thihnaa rorel thei (Rom5:21), taksaa rorel thei (Rom6:12), a bawiha awm theih (Rom6:16-23), adt angin Paulan a tarlang a, “Heng hian ‘sual chu thuneihna nei emaw thiltithei tak’ angin a tarlang a. Chu chu Paulan sual a hriatthiam dan a ni” tiin D.G Dunn chuan “The Theology of Paul the Apostle” tih lehkhabu-ah a ziak a. Chuvang chuan ‘sual, mi zawng zawng fan chhuaktu’ hi ‘thiltihtheihna’ angin tarlan a ni.
A ni lo lama peng: A ni lo lama peng hi sual sawina thumal lar ber hamartia hrilhfiahna pakhat a ni. Hamartia awmzia chu ‘tum thelh’ (missing the mark); ‘a dik lo zawk fuh’ (hitting the wrong mark); ‘kawng dik lo zawh’ (following the wrong path) tihte a ni.
Thima thiltih: Pathian leh sual emaw, tha leh tha lo khaikhinnan ‘thim leh eng’ hman a ni thin a. Thima thiltih chu thil tha lo, sual lam thiltih sawina (figurative speech) a ni.
Pathian ngaihsak lohna: Saptawng bible-ahte chuan ‘ungodliness’ tiin tarlan a ni a, chu chuan - Pathian ngaihsak lo, Pathian pawisa lo, Pathian tel lova nun leh thiltih, adt a kawk thei ang.
1Kor6:18 : Mizo tawng bible thenkhatah chuan 1Kor6:18 hi a awm lo. English bible-ahte chuan a awm a, chuvang chuan hmaih palh niin a lang.
1Kor15:56 : He bung leh changa ‘tur’ tia lehlin hi Grik tawngin ‘kentron’ (n) a ni a, saptawngin ‘sting’ a ni. Mk16:18-a ‘thihna tur’ (deadly thing) leh Jak3:8-a ‘thihna hlo’ (deadly poison) nen a inang lo. Tur ti chhuak a, na tak leh hlauhawm taka fan zui thin - khuai leh khawmualkaikuang mawng zum leh, rul ngho te hi, adt ‘sting’ an ni a; a tur leh zuk/chhunna hmuamhmain a fan dan leh na a thlen chu ‘sting’ a ni bawk. 1Kor15:56-ah hian entirna tawngkam (figurative speech) angin ‘sting’ chu ‘tur’ tia lehlin a ni. ‘Thihna tur’ a nih chuan - turin nghawng tha lo natna leh, taksa peng khawlohna a thlen anga thihnain a tha lo zawnga mihring a nghawng dan leh a fan dan hi a ni. Thihna-in tur anga natna leh nghawng tha lo a thlen chu ‘sual’ tiin Paulan a sawi a. Tisa leh thlarau lam thil sawina atana hman theih ve ve a ni.
Augustine-a: Kohhran Pa-te zinga pakhat, kohhran humhalh kawnga thawhhlawk em em Augustine-a hian AD 396 kum atangin ‘sual bul’ tih tawngkam hi a hmang tawh a. Rom lehkhathawn atanga he thumal hi hmang tan a ni. Mi hneh thei tak a nih avangin a pawm dan ‘sual bul’ chu AD 418 kuma Carthage khawmpui-ah (council of Carthage) pawmpui a ni a. Chu khawmpui vek chuan hengte hi a pawm bawk; i) Adama awm ngei thu (Adama awm ngei thu hi pawm a nih loh chuan ‘sual bul’ leh a kaihhnawih zirtirna dang reng reng hian awmzia a nei lo) ii) Adama avanga sual khawvela a lo luh thu iii) Adma sualna avanga thihna lo awm thu iv) Sual bul chuan Adama atanga mihring zawng zawng, nausen thlenga zung a kaih thu.
Sual lo awm tan dan: Paula lehkhathawn-ahte hian sual chu Adama avanga khawvela lo lut a nih thu kan hmu a. Adama chu sual awm tanna anga ngaih theih a ni. Amaherawhchu, ‘van indona’ chanchin (Isa 14:12-17; Ezek28:13-16; Thu12:7-9) kan en chuan mikaela leh drakon indo thu kan hmu a. Licifera, rulpui tar, diabola leh setana tia koh bawk chu a tihrkohtenen leia paihthlak an nih thu kan hmu bawk. Mi tam tak chuan hei hi sual bul, sual lo awm tannaah an ngai.
A nemnghet tel: Sual bul chanchin zirtirnain kristiante thurin dang a nemngheh dan chu – Gen3-a ‘mihring thuawihlohna leh Pathian hremna’ hi mi tam tak chuan sawiselin ‘thawhthu phuahchawp ang leh, thu belhchian dawl lo angin’ an sawi thin. Paula erawh chuan thu belhchian dawl a nih zia nemnghetin; sual khawvela a lo luh dan, sual chu thu dik ngei a nih zia leh thil dangte pawh a tarlang a. Heng hian kristian thurin dangte pawh ‘rintlak leh belhchhian dawl an nih zia’ a nemnghet tel vek a ni.
Inthlahchhawn sual: Inthlahchhawn (imputation) sual, chungchangah hian ngaihdan hrang tam tak a awm a. Liberal ho chuan ‘Hebrai ho thawnthu mai a ni e’ an ti a, Pelagian, British puithiam Pelagian-a zirtir dan chuan, ‘Adama sualna hian amah bak a nghawng lo, a nghawng awm chhun chu mi dang tana entawn tur tha lo a hnutchhiah kha a ni’ a ti. He zirtirna hi Carthage khawmpui (AD 418)-ah hnawl a ni a. Augustin-a’n Paula zirtirna behchhana ‘sual bul’ zirtirna a duan ‘A chi thlah zinga mi kan nih avangin, Adama sualnaah khan, kan pian hma atang tawhin kan tel ve.” tih chu he khawmpui vek hian a pawm thung. Tin, reformed kohhran tam tak chuan ‘Federal view’ tia an vuah an pawm a. Chu chu Cocceius-a duan chhuah niin, Charles Hodge; Oliver Buswell; leh Louis Berkhof ten a hnuah an zirtir a. ‘Adama sualnaah khan sual ve lo mah i la, mi zawng zawng aiawhtu a nih avangin, a sualna chu ka sualna a ni’ tiin inthlahchhawn sual chu an hrilhfiah a ni.
Mihring thiltih sual: Roman Catholic leh kohhran thenkhat chuan ‘mihring thiltih sual’ zingah hian sual lian leh langsar bik ‘capital sins’ tia an vuah awmin an hria a. Chutiang ang sual chu - chapona (pride), awhna (avarice), chakna ( lust), itsikna (envy), duhamna (gluttony), thinrimna (anger), and zawmthawtna (sloth) te an ni a. Puithiam Evargius Ponticus chuan kum zabi 4-na lai daih tawhin ‘mihringin a pumpelh tur sual pariat’ a lo zirtir tawh a, chu chu a hnuah pakhat paihin Thomas Aquinas-an ‘capital voces’ tiin a vuah thung a. Chu vek chu kum zabi 16-naah Pope Gregory I chuan a tilar ta a ni. Protestant ho chuan ‘mihringa tumna leh theihna awm chu Pathian khawngaihna leh ngaihdamna aia a lansarh an hlauh avangin capital sins inzirtir dan hi an pawm lo a ni.