Sunday, 26 January 2025

ZIRLAI 2 NA: PAULA TE CHHUNGKAW CHANCHIN

Bible thu chiar tur  : Philippi3:4 – 6; Tirhkohte22:25 – 29.

Thuvawn    : Tin, a ruat lawkte chu a ko bawk a; tin, a kohvate chu thiam a chantir bawk a, tin, thiam a chantirate chu a chawimawi bawk a (Rom 8:30).


1.  THUHMA HRUAI:

Paula chhungkaw chanchin chhuina hian a mimal nun chanchin hriat belh turin min pui theiin a rinawm a. Chuvang chuan he zirlaiah hian an chhungkaw chanchin kan zir dawn a ni. 


2.  PAULA LEH A CHHUNGTE CHANCHIN BIBLE-A KAN HMUHTE:

Tirkohte Thiltih leh a lehkhathawn hrang hrangte atanga kan hriat danin; Nu leh Pa a nei a, a Pa chu Pharisai a ni (Tirh23:6). Israel thlah, Benjamin chia mi, Hebrai mi ni bawk a ni (Phil 3: 5). Juda mi, Kilikia rama Tarsa khua a ni a (Tirh22:39). Rome khua leh tui nihna nei a ni (Tirh16:37; 22:25-29). 

Tirh 23:16 atanga kan hmuh angin, Paula hian farnu a nei a. Andronika leh Junia chu Paula chipui an ni (Rom16:7). Pathian rawng bawla hun puma a inhman tawh hnuin, puanin siam hna a thawh thu kan hmu (Tirh18:3). Tin, rim taka hna thawk thin a nih thu leh, mite entawn atana insiam thin mi a nih thu kan hmu bawk (2Thess 3:8-9). Heng hian an chhungkaw hlimthla eng emaw chen a tilang a. Tawite tein, heng a chunga tarlan thenkhat hi kan zir belh dawn a ni.

3.  PAULA NU LEH PA:

Kum zabi 4-na huna Pathian thu thiam tak Jerome-a chuan, “Paula Nu leh Pate hi Galilee hmuna Gischala (gis-chal-a) atanga lo kal an ni” a ti a. Hei hi pawm tlak a ni em tih erawh hriat a ni lo. Paula Pa chanchin bikah hian Pharisai a nih thu bak chu (Tirh23:6) hriat belh tur a tlem hle a. Chutiang bawk chuan, a Nu chanchin pawh hriat tur a awm lo.

Phil3:4-6 thu atang hian, Paula Nu leh Pate hi engang mi nge an nih, eng chhungkua nge an din? tih tlema zawng a hriat thei a;

i)  ‘Ni riat nia serhtan’ tih chuan, Paula Nu leh Pate hi Pathian Dan leh hnam chin dan (tradition) ngai pawimawh mi an ni tih a tilang a.

ii)  ‘Israel thlah ami’ tih chuan, mipa rorelna chhungkaw ziding kal zel; Juda hoin thui tak an chhui thei angin, chutiang zirtirna chu Paula pawh hian a Nu leh Pa hnen atangin a dawng tih a tilang a.

iii)  ‘Benjamin chi a mi’ tih chuan, hnam rinawm, helna rilru pu lo chhungkua atanga chawr chhuak a ni tih a kawk a.

iv)  ‘Hebraite laka Hebraia piang’ tih chuan a Nu leh Pa hi Hebrai mi, Hebrai fir tak an nih zia a tarlang a.

v)  ‘Dan lamah chuan pharisai’ tih chuan, sakhaw pawl khermei ber (Tirh26:5) chhungkua leh inkaihhruaina zui thin an nih zia a tarlang bawk.


4.  KILIKIA RAM TARSA KHUA AN NI:

Paula’n, “Kilikia rama Tarsa khuaa mi, khaw namena awm ka ni lo” (Tirh 21:39) tia a sawi, a pianna ni bawk, Tarsa hi khawpui hausa leh Rom sawrhkar chhiah awl khua a ni a. Paula pianna khua a nih bakah, khualehtui nihna a neihna hmun a ni (Tirh 21: 39; 22:3). Savun atanga siam puan leh puanin siam kawngah a hmingthang hle a. Hnam hrang hrang nun zia pholanna khawpui (centre of culture), zirna hmunpui (University City), Grik-ho finna (Stoic philosophy) lama mithiam tam tak chhuahna leh chenna khawpui, adt tia hriat a ni. Zirna leh finna lam thil an tuichilh bikna hi mi tam takin Tarsa an fakna a ni a. Grik-ho khawpui ropui tak; Athens leh Alexandria khawpuite nen khaikhin theih khawpa khawpui ropui a ni.


5.  AN CHENNA KHAWVEL MI NIHNA AN NEIH TE:

i)  Hebrai mi nihna: 

Paula leh a chhungte hi, Kilikia rama Tarsa hmuna awm an ni a. Judai ram pawna awm - amaherawhchu, Hebrai tawng hmang, Benjamin chhungkua, Israel mi ni si an ni. An chhungkaw nihna (identity) hian an tan hmun pawimawh a luah takmeuh a. An thlahtute bakah, an chawr chhuahna te, eng ram leh hnam mi nge an nih? tihte pawh a tarlang a. Judaism zirtirna leh thurin zulzuia ngaihtuahna seng leh chutiang rilru pu tawh thin an nih zia a tarlang bawk. Hebrai mite khawvel hip phak thil zawng zawng deuhthaw pawh Paula leh a chhungte hian an rilru leh nun kaihruaitu atan an lo hmang ve tawh thin a ni. 

An chhungkaw nihna hian a pianthar hnua a Pathian thu pawm danah  pawh nghawng a neiin a lang. Thu leh hla lama a kutchhuak te, hnial khan a hriat dan te, Thuthlung Hlui lehkhabu thenkhat atanga thu inhmeh leh awmze nei lakchhawn (quote) a thiam zia te, mi dang hmachhawn a thiam zia te, tehkhin thu awmze nei tak tak hmanga thu hrilhfiah dan a hriat ziate, adt hian mi danglam tak a nih zia an tarlang a. Chu a danglamna chu ‘Hebrai mi a nih avanga a neih’ tih hi mi thenkhat pawm dan a ni.  


ii)  Grik nun tawmpuitu:

Grik nun tawmpuitute  hi Hellenist (he-le-nist) an ti a. Hellenist chu Grik awp ram ni mek leh lo ni tawha hnam hrang hrang; an mahni tawng leh nun phung (culture) bak, Grik ho nun dan, tawng leh sakhaw thil tih lachhawnga, an hnam tih dan leh Grik chin dan la kawpa khawsate sawina a ni. Chutiang Grik ho nun dan leh khawsak phung, sakhuana thil thlenga a darh dan chu hellenization an ti a. Hellenization chu kum zabi 4-na atang daih tawha intan a ni. 

Paula-te chhungkua khawsakna Tarsa pawh hi Rom sawrkar ram bung pakhat a ni a. Rom-in a awp hma atang tawha Grik-hovin an awp tawh, Grik nun phungin nasa taka a hrual leh a chhiahpiah khua a ni. Chuvang chuan Tarsaa awm mi tamtak chu Grik nun dan nasa taka la chhawng thin Hellenist an ni a. Paulate chhungkua pawh hi Juda Hellenist an ni.


Heng an chhungkaw nihna avang hian Paula hian Grik tawng a thiam hle a. Hnam hrang hrang nun phung leh ziarang pawh a hria a. Grik ho finna (stoic) leh zirtirna pawh a hre hlea ngaih a ni. Heng hian a pianthar hnuin a rawngbawlnaah nasa takin a pui a. Ram hrang hrang a dai dar danah te, hnam hrang hrang a hmachhawn dan te, he tiang ti tura inpeihna a neih thin danah te leh, mi dang a hmachhawn turte azira mahni insiamrem a thiam ziate, adt hian hellenist an nih avanga nihlawhna a neihte an tarlang a ni.

iii)  Rom mi nihna.

Hebrai mi leh hellenist mi an nih bakah, Paula-te chhungkua hian Rom mi nihna an nei a. Amaherawh chu, Juda hellenist, Tarsa leh hmun dang, Rom-in a awp ramtea awm zawng zawng hian Rom mi nihna hi an nei vek lo. Nu leh Pate hnen atangin erawh awlsamtea inrochun mai theih a ni. Jerome-a chuan, “Tarsaa an awm hnuin indona avanga mitang chhuak lehte chawimawina Rom-in a pek thin atanga Paula Pa hian Rom mi nihna hi nei a ni” a ti a. He a thu sawi hi thu belhchian dawl a nih leh nih loh a chiang lo. 


Amaherawhchu, B.C.36 kumin, Rom sipai lal Mark Anthony-a chu Kilikia bial roreltu a nihin - zalenna te, dan hnuaia hamthatna leh khualehtui nihnate mi tamtak hnenah a pe a. Chu chu roreltu lal Agustusta chuan a pawmpui ngei tih hriat a ni. Tin, Rom sawrhkar thawhpui that avanga a khaw puma khualehtui nihna Rom-in a pek an awm bawk. Paula Nu leh Pate pawh hian Rom mi nihna hi an nei ngei a, chu chu;

a)  An thlahtute hnen atanga an neih chhawn a ni thei a. 

b)  Rom tana an hna thawh that avanga an dawn a ni thei a. 

c)  A leia an lei a ni thei bawk.

He mi zarah hian Paula chuan, “Rom mi renga piang ka ni”(Tirh 22:28) a tih theih phah a. Rom mi nihna chuan hamthatna tam tak a nei a, chungte chu;

a)  Vote an nei a, vantlang huap inthlanah an chuh thei.

b)  Rom sawrhkar humhalhna hnuaia awm an ni a. Zalen takin Rom lal ram chhung hmun tinah an chengin an zin kual thei.

c)  Thil neih kawl theihna an nei a, chhiah thenkhatah ngaihhnathiam theih an ni.

d)  Phuar leh vuaka hrem ngawt theih an ni lova; dan anga thiamloh chantir an nih loh chuan, thi tura rorelna an chunga lek kawh theih a ni lo.

e)  An thiam thu sawi turin rorelna sang zawk an phut thei.

Heng Rom mi nihna avanga hamthatna hian nihlawhna leh remchanna tam tak Paula hi a siam sak tih a hnua a chanchin kal zel atangin kan hre thei a. A zin veivahna leh a khawsakna tam tak hi Rom lal ram chhung a nih avangin, Rom mi nihna bakah, a chunga nihna dangte pawh hi atan chuan a passport leh visa, Chanchin Tha hrila a vahvelna tur atana tangkai em em, Pathian tana mi tangkai leh mi danglam bik a nih theihna tura puitu an ni ta hial a ni. 

6.  AN CHHUNGKAW DINHMUN LEH INENKAWLNA:

Tarsa khua a piang, Rome mi nihna nei mah ni se, Paula-te chhungkua hi Judah ho rin dan leh tih dan khauh taka kengkawh thin chhungkua an ni. An chhungkua hi, Juda darh ho (diaspora) zinga chhiar theih, Grik-ho nun phung chin larna hmuna awm (hellenized city) an ni a. Judai ram ni lo, ram danga khawsa leh seilianho hi, Juda hnam; Judai ram chhunga chengte ai maha hnama fir zawk an awm thin a. Paula-te chhungkua pawh hi chutiang zinga mi chu an ni. A chanchin kan hmuh thenkhat te (Tirh 21:39; 22:3; 2Kor 11:22; Rom 11:1; Phil 3:5; Act 26:5; Gal 1:14) hian ‘hnama chiang tak leh chutiang chhungkuaa seilian’ a nih dan pawh min kawhhmuh thei a ni.


Tirh23:6-ah, “Pharisai ka ni a, Pharisai fapa pawh ka ni” a ti a. Hei hian sakhaw chungchang thua an chhungkaw dinhmun a tilang thei bawk. Pharisai-ho chu;

i)  Dan kheimei taka zawm duh mi an ni a.

ii)  An thlatute nun dan chhawm nun kawnga mi duh fir tak an ni a.

iii)  Israel hnam ziding leh serh hran; Pathian nena inlaichinna thuk bik neia inngai an ni a.

iv)  Thawhlehna leh vantirhkoh a awm an ring a.

v)  Jentailte rorelna  tibo tur leh Israel thar din tura Messia beiseitute an ni.

Heng atang hian Paula te chhungkua hi sakhaw thurin inzirtirna leh inkaihhruaina kawnga mi fir leh duh uluk tak an ni ang tih a rin theih a ni. 

7.  KHAIKHAWMNA:

i)  Paula chhungte chanchin tarlanna bible-ah a tlem hle a. Farnu a neih thu leh a farnu-in fapa a neih thu kan hmu a. Andronika leh Junia te chu a chipuite an nih thu kan hmu bawk.

ii)  Paula Pa chu farisai a ni a. Farisai dan khermei tak hmang chhungkua leh chutiang anga inenkawl an ni tih bak hi Paula Nu leh Pate chanchin tarlanna a vang hle.

iii)  Kilikia rama Tarsa khua an ni a. Khawpui ropui tak, hnam hrang hrang chenna, finna leh zirna lama hmingthang a nih avangin Paula nunah heng hian nghawng a nei ngeia rin a ni.

iv)  A chenna khawvel hian nihna danglam tak pathum (Hebrai mi nihna, Grik nun tawmpuitu, Rom mi nihna) Paula leh a chhungte hi a pe a. Chu chu Paula mimal nun leh Chanchin Tha, a vahvaihpui tur tan nihlawhna tamtak siam saktu ni ngeia ngaih a ni.

v)  Hnam rilru put chungchangah te, sakhaw thilah te, hriatna leh thiamna lamah te, tawng chungchangah te, hnam dang hmachhawn kawngah te, a chheh vel ram daidar kawngah te, a chenna khawvel zir thiam kawngahte leh thil dang tamtakah ‘chhungkua leh a chenna khawvel’ hian Paula nunah nghawng a nei ngei a ni tih hi bible hrilhfiahtu tam tak pawm dan a ni.

SAWI HO TUR:

Pathian rawngbawltu tangkai tak ni turin kan seilenna hmun leh chhungkua hian mi mal nun leh rawngbawlnaah nghawng a neiin kan hria em?


ZIRLAI PUITU:

Benjamin chi a mi: Hmar lam hnamte lal Jeroboama laka an hel khan (1Lal 12:1ff), a tirah chuan “Juda hnam ngawt lo chu Davida chhungte zui tumah an awm lo” (1Lal 12:20) tih a ni a. Amaherawhchu, mi huaisen thlan chhuah mi 1,80,000 zet Juda leh Benjamin hnam atanga thlan an nih avangin (1Lal 12:21), Benjamin ho pawh hi hnam 12 zinga hel ve lo emaw, a hnua ‘Davida chhungkaw lama tang’ an ni a tih theih a. Chuvangchuan hnam 12 zingah rau rau chuan Juda leh Benjamin hi hnam rinawm, helna rilru pu ve lo, hnam ziding lehzul bika inngai thin an ni. Chu chu heng hnam pahnihte hian inchhuan nan tak an hmang thin a ni.

Kilikia: Kilikia leh a chhehvel ramte hi tunah chuan Cukurova tia hriat a ni. 

Stoic Philosophy: Stoic philosophy/Stoicsm hi hmanlai Grik-ho finna thu zirtirna, Zeno-an B.C 300 vela a tihchhuah a ni. A tirah chuan Zenonism tia hriat a ni a. Mahse Zeno-a leh a zuitute chu bathlar pakhat ‘Stoa PoikilĂȘ’(bathlar cheimawi) a an inhmuh khawm thin avangin Stoic tih an ni ta a. ‘Mahni inthunun leh tawrhchhelna hi chhungril lam atanga min tichhe thei thil laka mihringin hnehna a channa bul a ni’ tih te zirtirin; nundan tha chungchuang pali (the four cardinal virtues) an tih – finna, hmalam thlir thiamna, dikna leh felna te chu an zirtirna bulpui ber a ni bawk.

Judaism: Judaism chu kawng hnihin a sawifiah theih; i). Juda ho nun leh khawsak dan, an thil chin, an inenkawl dan, adt sawina a ni. ii). Juda ho sakhaw rindan leh kalphung zawmtute awm dan sawina a ni bawk. Judaism-ah chuan zirtirna leh ngaihdan thenkhat, Pathian mite zinga mi nihna hian mihring tan enge awmzia a neih; Dan a rinawm; khawvel dang zirtirna fawn vel kara Juda mi nihnaa chian; Messiah/Pathian Ram leh zawlneite puan lawk ‘hun lo thelng tur’ beiseite, adt hi vantlang zingah a lar a. Tin, sakhaw thurin lamah chuan, Pathian hi a awm ngei a; Pathian chu pakhat, nihna danglam bik nei, chatuan mi; Pathian hnenah chauh chuan tawngtaina hlan tur a ni; zawlneite thu hi thu dik tak a ni; Mosia chu zawlnei ropui ber leh a thupuante pawh dik tak a ni; Dan (Torah) lo chu dan dang a awm lo; Pathian chuan mihring ngaihtuah leh thiltihte a hria a, mi thate lawman pein mi sualte a hrem ang; messia chu a lo kal ngei dawn a; mithite hi an tho leh dawn, adt tihte hi an inzirtirna leh an thurin innghahna a ni.

Augustus: Augustus-a (63B.C – 14 A.D) chu Rome sawrhkar roreltu (emperor) hmasa ber a ni a. A hming tak chu Caius Julius Caesar Octavianus a ni a. Augustus hming hi Rome rorelnain (senate) kum 27 B.C a an pek a ni.

Passport leh Visa: Passport chu khualehtuite nihna (identity & citizenship) tarlanna leh, ven himna hnuaia ram danga zin vel sawrkarin a phal sakte hnena dan ang taka lehkha (official document) a pek hi a ni a. Visa chu ram danga zin turte, an zin duhna sawrhkarin; zin a phalna te, an cham rei zawng tur te, an ram tlawh tur atanga haw let leh phalna a pek hi a ni.

Juda darh ho(diaspora): Judai ram hian ram dang beihna vawi tam tak a paltlang a. Babylon leh ram dang bawihah vawi eng emaw zat hruai an ni. Bawih ata chhuah an nihin Judai rama let ve ta lo mi tam tak, ram danga awm chhunzawm an awm a. Tin, chhan dang hrang hrang avangin Judai ram chhung ni lo, ram danga awm Juda mi mi tamtak awm an awm bawk. Chung hnam awm darh ho chu ‘Juda harh ho (diaspora Jewish) an tihte chu an ni. 

Hellenized city: Grik awp ram ni mek leh lo ni tawh, hnam hrang hrang chenna, an mahni culture leh Grik culture la kawpa mi/hnam hrang hrang khawsakhona khawpui hi hellenized city a ni.

No comments:

Post a Comment

ZIRLAI 8 NA: PAULA LEHKHATHAWN TE

  Bible thu chiar tur : 2Thessalonika3: 13-18; 2Korinth7:8-12; 2Timothea3:16 & 4:13. Thuvawn           : Chutichuan unaute u, ding ...