Bible thu chiar tur : 2Thessalonika3: 13-18; 2Korinth7:8-12; 2Timothea3:16 & 4:13.
Thuvawn : Chutichuan unaute u, ding nghet ula, thurochhiahte chu thusawiin emaw kan lehkha thawntein emaw kan zirtir che u kha pawm tlat rawh u (2 Thessalonika2:15).
1. THUHMAHRUAI:
Paula mimal chanchin leh a Pathian thu zirtir dan vawiin thlenga mi tam takin kan hriat theih chhan chu, a lehkhathawnte vang a ni. Bung danga kan la zir tur ‘a zirtirnate’ phei chu a lehkhathawnte atang chauha mi ten an sawi chhawn, lehkhabu tam tak an ziah phahna leh Pathian thu dik inzirtirna tam ber kan dawnna an ni. Chuvang chuan a kutchhuaka ngaih lehkhabute hian a hranpaa zir an phu a. Zirlai bung khat emaw leka khung sen rual erawh a nih dawn loh avangin, a pawimawh zuala ngaihte kan lawr khawm dawn a. Paula lehkhathawn hrilhfiahnain bul kan tan ang a, a lehkhathawn hrang hrang chanchin tarlangin, a lehkhathawn pawimawhnate pawh kan zir tel bawk ang.
2. PAULA LEHKHATHAWN HRILHFIAHNA:
Paula hian Grik leh Rom ho lehkhathawn ziah dan (Greco-roman/hellenistic model) kalhmang zuiin lehkhathawn a ziak tlangpui a. Kalhmang pangngai zawm vek lova lehkhathawn a ziah dan pawh a lehkhathawn thenkhat atangin a hriat theih bawk. Hmanlai lehkhathawn ziaktu ten lehkhathawn ziak dan kalhmang an zawm tlangpuiah chuan, lehkhathawn an ziahin heng hi a awm ngei thin;
i) A khuh hawnna/bul tanna(opening formula)
ii) Lawmthusawina emaw malsawmna (thanksgiving)
iii) A ruangam pui ber (main body/massage),
iv) Tlipna leh chibaibukna (concluding formula) te a ni.
Paula lehkhathawn tam zawkahte pawh hian chutiang ang lehkhathawn ziak dan kalhmang chu hmuh tur a awm deuh zel a ni.
3. PAULA LEHKHATHAWNTE CHANCHIN:
Thuthlung Thar-a lehkhabu sawmhnih pasarih (27) zinga bu sawmhnih pakhat (21) te hi ‘lehkhathawn’ huang chhunga dah an ni a. Chungte chu ; Rom, 1&2 Korinth, Galatia, Ephesi, Philippi, Kolossa, 1&2 Thessalonika, 1&2 Timothea, Tita, Philemona, Jacoba, 1 & 2 Petera; 1,2&3 Johana, Juda te an ni. Chung lehkhathawn sawmhnih pakhat (21) zinga sawm pathum (13) te chu Paula kut chhuak bika ngaih an ni, chungte chu; Rom, 1&2 Korinth, Galatia, Ephesi, Philippi, Kolossa, 1&2 Thessalonika, 1&2 Timothea, Tita, Philemon te an ni.
Paula lehkhathawnte chu hmun thumah then an ni a. Chungte chu;
- Huapzo lehkhathawn.
- Tanin lehkhathawn.
- Kohhran enkawlna lam lehkhathawn te an ni.
Then hran an nih dan zulzuiin heng lehkhathawn chanchin hi tlem lo tarlang i la;
i) Huapzo Lehkhathawn:
‘Huapzo lehkhathawn’ zingah hian; Rom, 1&2Korinth, Galatia, 1&2Thessalonika mite hnena lehkhathawnte an awm a. Huapzo lehkhathawn tia an vuah chhan ber ni awma lang chu ‘Tanin lehkhathawn’ te nen then hran a rem zawk vang a ni. Chu bakah chuan; a ziaktuin mimal puala a ziak ni lo, kawh bik emaw tih chhan emaw pawh nei lo, a thuchah dawng tura ngaih mitinin an lo dawnsawn theih tura lehkhathawn ziah an nih vangte a ni. Heng lehkhathawn chanchin hi a khaikhawmna tawite tein lo tarlang i la;
- Rom Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 57 bawra ziah, Korinth khua atanga ziah leh thawn nia rin a ni. A thuchah ken hi a tawi thei ang bera kan tarlan chuan; Chandamna thu (soteriological) leh hun hnuhnung lam (eschatological) - thihna, rorelna lo awm tur chanchin ziahna leh inzirtirna a ni.
- 1 & 2 Korinth Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 55-57 vela ziah a ni. 1 Korinth lehkhathawn hi Ephesi atanga ziah leh thawn nia rin niin; 2 Korinth hi Makedonia atanga ziah leh thawn nia ngaih a ni. Lehkhathawna thuchah kan hmuhte chu; kohhrana inthenna avanga inpumkhatna pawimawh zia te, kohhran nihna dik tak inkawhhmuhna te, thilpek chungchang thu te, tuarna leh ropuina lo awm tur chung changte leh thil danga fuihnate an ni.
- Galatia Rama Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziah hun hi chhut dan hrang hrang a awm a. Mi thenkhat chuan Paula lehkhathawn ziah hmasak berah ngaiin, ‘A.D 48 bawra a ziah a ni’ an ti. Antiokei khua atanga ziah leh thawn nia rin a ni. A thuchah bulpui chu; ‘Dan thiltih vang ni lo, rin vanga chhandam thu’ a ni.
- 1&2 Thessalonika Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 50 – 51 kuma ziah, Korinth khua atanga ziah leh thawn nia ngaih a ni. A thuchah ken tlangpui chu; Pathian tilawm nun nei tura fuihna te, Lalpa lo kal lehna leh a lo kal leh dawn avanga inpeih tur leh fuihna dangte an ni.
ii) Tanin Lehkhathawn:
Tanin lehkhathawn zingah hian; Ephesi, Philipi, Kolosa mite leh Philemona hnena lehkhathawnte an awm a. Tanin lehkhathawn tia vuah a nih chhan chu ‘tanin-a Paula a tan laia a ziahte an nih vang’ a ni. Philemona hnena lehkhathawn tih loh, he mi hnuaia lehkhathawnte hi, huapzo lehkhathawn huanga dah theih ‘a ziaktuin mimal puala a ziah ni lo, kawh bik emaw tih chhan emaw nei lo, a thuchah dawng tura ngaih mitinin an lo dawnsawn theih tura lehkhathawn ziah’ kan tih ang tho kha an ni.
He mi huang chhunga lehkhathawn chanchinte hi tawitein lo kaikhawm i la;
- Ephesi Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 60 kuma ziah niin, Rom tan ina a tan laia ziah leh thawn a ni. He lehkhathawnin thuchah a ken tlangpui chu; Isua Krista hnathawh chanchin (Christology) leh chu mi zara mihringin dinhmun hlu tak a neih leh a tih tur inkawhhmuhna a ni ber.
- Philippi Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziah a nih lai hian Paula hi a tang ngei a, amaherawhchu eng tan in berah nge a tan tih a chiang lo. A tanna hmun azirin lehkhathawn ziah a nih hun pawh a danglam thei ang; he tiangin – Rom (A.D 61-62), Kaisari (59-60), Ephesi (55-60). Lehkhathawnin thuchah a ken ber chu; Krista inngaihtlawmna entawn chunga rinnaa awm reng tura infuihna a ni.
- Kolosa Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi Rom tanina a tan laia ziah leh A.D 60 bawra ziah a nih rin a ni. A thuchah ken chu; zirtirna dik lo do letna atan Isua Pathianna tarlangin, Isua Krista nun anga nung tura infuihna a ni.
- Philemona Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 60 vela ziah leh, Rom khuaa Paula a tan laia ziah a nih rin a ni. A thuchah ber chu; ngaihdamna leh inrem lehna a ni.
iii) Kohhran Enkawlna Lam Lehkhathawn:
Kohhran enkawlna lam lehkhathawn huang chhungah hian 1&2Timothea leh Tita hnena lehkha thawnte an awm a. Kohhran enkawlna lam lehkhathawn an tihchhan chu kohhran lam kaihhnawih (ecclesiological); kohhran enkawltu tlinna, mawhphurhna leh tih tur thenkhat inkawhhmuhna leh infuihna lehkhathawn an nih vang a ni.
Heng lehkhathawn pathum (3) chanchin hi tawite tein lo khaikhawmna i la;
- 1&2 Timothea Hnena Lehkha Thawn: 1Timothea lehkhathawn ziahna hmun hi Makedonia a nih rin a ni a: 2Timothea lehkhathawn chu Rom atanga ziah a nih rin a ni. A pahniha thawn chhuah a nih hun hi A.D 60 leh 64 bawr vel a nih rin a ni. Lehkhathawn thuchah ber chu; zirtirna dik lo laka fimkhur ngaih thu, tawngtai tura fuihna, kohhran hotu nihna leh tihtur, mi dang chunga rilru put dan tur te, rawngbawltu mawhphurhna hrang hrang te a ni.
- Tita Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziahna leh a hun hi tarlan thiam a harsa hle. Mi thenkhat chuan A.D 57 emaw 62 emaw vela ziah a nih an ring. A ziahna hmun hi Korinth emaw Ephesi khua emaw a nih an ring. A thuchah kente chu; Kohhran hotu nihna leh tih tur, zirtirna hrisel leh Pathian rawngbawltu mawhphurhna hrang hrangte a ni.
4. PAULA LEHKHATHAWN PAWIMAWHNA:
Tunhmain khawvel chanchinah (history), lehkhathawn dangdai, hriat hlawh tak tak a lo awm tawh thin. Chungte chuan chanchin mak leh ngaihnawm tak neiin, eng emaw zawng takin mite rilru an hneh a; sulhnu dangdai tak pawh an lo nei tawh thin. Amaherawhchu, Paula lehkhathawnte aia lehkhathawn thiltithei leh mite ngaihven, khawvel chawk danglamtu hi lehkhathawn ziah tawh zingah a la awm lo hial awm e. Lehkhabu ziaktu lar Nicholas Sparks-a chuan, “Paula lehkhathawnte tel lo chuan kristianna hi ngaihtuah thiam pawh a harsa a; ziah an nih atanga kum sang hnih (2000) hnulam thlengin sulhnu tam tak a nei a, mite hneh theihna pawh a la nei reng a ni” a ti a ni.
Paula lehkhathawn pawimawh zia hi tarlan sen rual a ni lo nain a then-azar erawh lo tarlang i la;
- Pathian thu nung kan dawnna hnar a ni.
- Chhandamna thu min hrilh a, a kawng min kawhhmuh bawk.
- Rin dan min zirtir a.
- Pathian duh zawng leh duh loh zawng min hriattir a.
- Ringtute nun dan tur min hrilh a.
- Kohhran nihna leh kalphung min zirtir a.
- Isua, Pathian leh mihring a nihna chiang takin a tarlang a.
- Isua leh tirhkohte an awm ngei zia a nemnghet a.
- Zirtirna dik lo dodalin, chutiang laka ringtute himna tur a tarlang a.
- Kohhran kal dan leh kohhranin hun harsa a hmachhawn dante pawh a tarlang a ni.
Heng bakah hian, ‘Paula lehkhathawnte hi, Juda ho sakhaw ziding leh nun phung (Judaism) chak tak kara kristian thurin leh chin dan, a zik chhuh theihna tura hanraw pawimawh; khawvela sakhaw lian ber a ni hial theihna tura kristianna hlang kangtu zing ami’ tia sawi a ni. Mi zawng zawng kal phak lohna hmun a thleng thei a. Hmun eng leh thim ber thlengin a fang chhuak thei. Mi ropui leh hnuaihnung a thliar lova. Mi tawrawt, rorum leh sual ber berte nun thlak danglamin, mi tha leh hman tlakah mi sang tam tak a chhuah tawh a ni.
A thu kente hian a dawngtu mihring azirin a hawl zau em em a. Indawr tawnna (communication) atana thil pawimawh min kawhhmuhin, nun dan phung tha inkawhhmuhna lam (ethical/moral principle) te, sum enkawl leh thil dang relbawl dan (management) te, pawl enkawl leh kaihhruai dan (administration) te, harsatna leh buaina hmachhawn leh chinfel dan, thurawn inpekna lam (crisis/family counselling) te, thlarau lam mit varna leh harsatna chinfel dan thlengin min hrilh a. ‘Tarlan kim rual loh thu tha min kawhhmuhtu’ ti i la, chu chuan a khai khawm kim ber awm e.
5. KHAIKHAWMNA:
i) Paula lehkhathawnte hi ‘epistle’ tiin an sawi thin a. Chu chu ‘lehkhathawn’ thihna a ni. Grik leh Rom ho lehkhathawn ziah dan kalhmang zuiin Paula hian lehkhathawn a ziak tlangpui.
ii) Paula lehkhathawnte chu hmun thumah then an ni a. Then an nih dan leh lehkhathawn awmzat hetiang hi a ni;
- Huapzo lehkhathawn: Lehkhathawn 6 a awm. Chungte chu; Rom, 1 & 2 Korinth, Galatia, 1 & 2 Thessalonika.
- Tanin lehkhathawn: Lehkhathawn 4 a awm. Chungte chu; Ephesi, Philippi, Kolossa mite leh Philemona hnena lehkhathawn te.
- Kohhran enkawlna lam lehkhathawn: Lehkhathawn 3 a awm. Chungte chu; 1 & 2 Timothea leh Tita hnena lehkha thawn te.
iii) Paula lehkhathawnte pawimawh zia hi tarlan kim sen rual a ni lo, thu tha tinreng min kawhhmuhtu an ni.
SAWI HO TUR:
“Tirhkoh Paula kaltlanga thuchah kan dawnte hi ‘Pathian thua’ kan pawm chuan, zofate zinga ‘inlarna hmute thu chhuak’ pawh hi engah nge Pathian thuah kan pawm loh bik ang?” ti an awm thin. He ngaihdan hi eng tiang anga ngaih tur nge? Pawm dan him leh him lo a awm thei em?
ZIRLAI PUITU:
Paula Lehkhathawn then dan: Bible-a lehkhathawn 21 te hi a thentu azirin then dan a inang lo. Dan tlangpuiin Paula lehkhathawnte nen vek hian hmun 5-ah then an ni a. Chungte chu; i) Chanchin Tha: Chanchin Tha 4 te, ii) History: Tirhkohte Thiltih, iii) Paula lehkhathawnte: Paula lehkhathawn 13 te, iv) Huapzo Lehkhathawn (General epistle): Paula lehkhathawn lo zawng Hebrai, Jocoba, 1&2Petera, 1,2,&3Johana, and Juda lehkhathawn te, v) Hrilhlawkna: Thupuan. Tuna Paula lehkhathawn then dan kan tarlan hi Paula lehkhathawn zir bikna lehkhabu tam tak ziaktute then/ziah dan a ni. ‘Paula kut chhuak an ni vek lovang’ tih ringtu mi thenkhatin Deutero-Pauline leh Trito-Pauline tia an thliar hranna te, General leh Pastoral ang chauha thentute a awm bawk a, F.F Bruce-a phei chuan hmun 4-ah a then a, chungte erawh tarlan vek tul lovah ngai ang.
Lehkhathawn ziah hun: Lehkhathawn ziah hun hi a chhuttu leh lehkhabu ziaktu azirin a danglam nasa thin hle. Chuvang chuan a hun leh a hmun chungchang thu atan hian, lehkhabu rintlaka ngaih 3; Dictionary of Paula & his Letters: A Compendium of Contemporary Biblical Scholarship te, An Introduction to the New Testament by D.A Carson & Douglas J. Moo te, A Brief Study of Paul & his Epistle by O.M Rao te rawn bik an ni.
Rom tan ina a tan laia ziah: Eph 3:1 & 4:1-ahte hian lehkhathawn ziah a nih lain, Paula chu taninah a awm ngei tih a hriat a. Rom-ah te, Kaisari leh Ephesi taninahte a tan tawh avangin, Ephesi tih loh, khawi tanina a tan laiin nge he lehkhathawn hi ziah a nih? tih erawh a chiang lo. Amaherawhchu mi tam takin Rom tanin-a a tan laia ziah a nih an ring.
Kohhran Enkawlna Lam Lehkhathawn: Sap tawnga ‘pastoral epistle/letter’ tih chu ‘kohhran enawlna lam lehkhathawn’ tiin kan letling a. He tawngkam (pastoral) hi D.N Berdota’n kum 1793-a a vuah, kum zabi 18-na atanga hman lar tan a ni.
Isua, Pathian leh mihring a nihna: Zirtirna dik loin kohhrante a chiahpiah avang leh mi tam takin Isua nihna chungchang thuah rinhlelhna nasa tak an neih thin avangin ‘Isua, Pathian leh mihring a nihna’ thu zirtirna hi a hun lai chuan a pawimawh em em a ni. Chutiang bawkin, Isua leh zirtirte chanchin hi kum zabi a lo liam meuh chuan mi tam takin ringhlelin ‘thawnthu ang’ lekah chhuah an tum thin a. Mahse Paula lehkhathawnte hian ‘an awm ngei zia leh, dik zia’ a nemnghet thin a ni.
Communication: Communication hi chi hrang hrangin then a ni; Intra-personal communication (ngaihtuahna, hriatna, adt., mihring chhunga thleng) Inter-personal communication (mimal leh mimal inkara thleng/indawrna lam), Group Communication (pawl awm khawm inkara indawr tawnna lam), Mass/social Communication (Mipui tam zawk kara indawr tawnna thil). Heng mihring indawr nana thil pawimawh zawng zawng hi Paula lehkhathawnahte hian hmuh tur a awm kim vek a ni.
___________________
Epistle & Letter: Hriatna belhchhahtu atan ‘zirlai puitu’ atanga paih tawh ‘lehkhathawn’ tia lehlin ve ve theih ‘epistle & letter’ danglamna hi lo dah chhuak ve hrim hrim i la.
Mi thenkhat hrilhfiah danin epistle zawng zawng hi letter a ni a. Letter zawng zawng erawh epistle a ni vek lo. ‘Thu eng emaw inzirtirna ziahna lehkhabu zawng zawng hi lehkhabu vek a ni a, amaherawhchu lehkhabu zawng zawng hi thu inzirtirna lehkhabu a ni vek lo’ tih ang deuh a ni. Epistle chu Grik tawng ‘epistole’ atanga lak a ni a, a tirah chuan ‘tawngkaa thu inhlan chhawn’ (oral communication) sawina a ni. A hnuah chuan a bik taka ziah lehkhathawn; sakhaw rindan te, inzirtirna te, adt sawina a ni a. Zirtirtuin chhan bulbal tak neia zirlai hnena lehkhathawn a thawn ang a ni. Lehkhathawn (letter) chuan mimal leh mimal inkara lehkhathawn satliah; kal hmang nei lutuk lo, thu ho mai mai, adt thlengin a huam a. Chuvang chuan ‘epistle leh lehkhathawn hi a inang lo’ an ti a ni. King James Version bible-ah pawh hian a tawng bul lama epistle tih thumal hi vawi 24 a awm a. Chung zinga 15 chu ‘epistle’ tiin kan hmu a, a bak 9 chu letter(s) tia lehlin an ni.
Lehkhathawn dangdai (Hei pawh hi a chhiar peihte tan tarlang hrim hrim i la): Martin Luther King - chi leh chi (mihang & mingo) inhuatna duh lova do thintu a ni. A lehkhathawn hi Washington DC khuaa a thu sawi lar em em ‘Mang ka nei’ (I have a dream) tih a sawi hma deuh lawk Birmingham tannina a tan laia a ziah a ni. Mi ngo, kohhran hruaitu mi pariat (8) zetin a hmalak dan duh lovin, a dodal zawnga thuchhuah chanchinbu kal tlanga an siam avangin, chu mi chhan let nan chuan lehkhathawn hi a ziak a ni. Winston Charchill - 1940 kuma Britist P.M a nihin a private secretary, Eliot Crawshay-Williams chuan German Nazi-ho nen inremna siampui turin lehkha a thawn a. Charchill-a chuan a chhan let nan, “I lehkhathawn ziah avang hian ka zahpui takzet che a; hal ral atan emaw theihnghil atan, ka lo thawn kir e” tih ringawt ziakin a thawn kir a. Chu lehkhathawn pahnih chu hal ral ta lo chuan dah that a ni a. Kum 2010 khan pound 35,850 zetin lilam a ni. India pawisa chuan Rs. 33,32,257 (92.95x?) lawih a ni. Grace Bedell-i - kum 11 chauh a nih laiin, kum 1860 khan a hnu lawka U.S President ni ta Abraham Lincoln-a chu lehkha thawn a. ‘Khabe hmul I zuah chuan ka unau mipa pali (4) te hian an vote vek ang che, I hmai a hriam si a, khabehmul i zuah chuan chu chuan i lan dan a ti danglam ngawt ang…’ tih thu a ni. He lehkhathawn vang hi a ni chiah em tih fiahna a awm lo nain, lehkhathawn a dawn atanga thla khat pawh tling lovah Abraham Lincon-a chuan khabe hmul a zuah ta anga sawi a ni. England lal Henry VII - nupui (fa hrin sak thei lo) a neih reng lain Anne Boleyn hnenah lehkha a thawn a. A hnuah Roman Catholic dan khermei tak bawhchhiahin a nupui chu thenin Anne Boleyn chu nupuiah a innei ta a. A chungah kohhran thununna nghah niin, English siamthatna (English reformation)-in a zui phah ta bawk a ni.