Sunday, 9 March 2025

ZIRLAI 8 NA: PAULA LEHKHATHAWN TE

 Bible thu chiar tur : 2Thessalonika3: 13-18; 2Korinth7:8-12; 2Timothea3:16 & 4:13.

Thuvawn         : Chutichuan unaute u, ding nghet ula, thurochhiahte chu thusawiin emaw kan lehkha thawntein emaw kan zirtir che u kha pawm tlat rawh u (2 Thessalonika2:15).

1. THUHMAHRUAI: 

Paula mimal chanchin leh a Pathian thu zirtir dan vawiin thlenga mi tam takin kan hriat theih chhan chu, a lehkhathawnte vang a ni. Bung danga kan la zir tur ‘a zirtirnate’ phei chu a lehkhathawnte atang chauha mi ten an sawi chhawn, lehkhabu tam tak an ziah phahna leh Pathian thu dik inzirtirna tam ber kan dawnna an ni. Chuvang chuan a kutchhuaka ngaih lehkhabute hian a hranpaa zir an phu a. Zirlai bung khat emaw leka khung sen rual erawh a  nih dawn loh avangin, a pawimawh zuala ngaihte kan lawr khawm dawn a. Paula lehkhathawn hrilhfiahnain bul kan tan ang a, a lehkhathawn hrang hrang chanchin tarlangin, a lehkhathawn pawimawhnate pawh kan zir tel bawk ang.

2. PAULA LEHKHATHAWN HRILHFIAHNA:

Paula hian Grik leh Rom ho lehkhathawn ziah dan (Greco-roman/hellenistic model) kalhmang zuiin lehkhathawn a ziak tlangpui a. Kalhmang pangngai zawm vek lova lehkhathawn a ziah dan pawh a lehkhathawn thenkhat atangin a hriat theih bawk. Hmanlai lehkhathawn ziaktu ten lehkhathawn ziak dan kalhmang an zawm tlangpuiah chuan, lehkhathawn an ziahin heng hi a awm ngei thin; 

i) A khuh hawnna/bul tanna(opening formula)

ii) Lawmthusawina emaw malsawmna (thanksgiving)

iii) A ruangam pui ber (main body/massage), 

iv) Tlipna leh chibaibukna (concluding formula) te a ni. 

Paula lehkhathawn tam zawkahte pawh hian chutiang ang lehkhathawn ziak dan kalhmang chu hmuh tur a awm deuh zel a ni. 

3. PAULA LEHKHATHAWNTE CHANCHIN: 

Thuthlung Thar-a lehkhabu sawmhnih pasarih (27) zinga bu sawmhnih pakhat (21) te hi ‘lehkhathawn’ huang chhunga dah an ni a. Chungte chu ; Rom, 1&2 Korinth, Galatia, Ephesi, Philippi, Kolossa, 1&2 Thessalonika, 1&2 Timothea, Tita, Philemona, Jacoba, 1 & 2 Petera; 1,2&3 Johana, Juda te an ni. Chung lehkhathawn sawmhnih pakhat (21) zinga sawm pathum (13) te chu Paula kut chhuak bika ngaih an ni, chungte chu; Rom, 1&2 Korinth, Galatia, Ephesi, Philippi, Kolossa, 1&2 Thessalonika, 1&2 Timothea, Tita, Philemon te an ni. 

Paula lehkhathawnte chu hmun thumah then an ni a. Chungte chu;

- Huapzo lehkhathawn. 

- Tanin lehkhathawn. 

- Kohhran enkawlna lam lehkhathawn te an ni.

Then hran an nih dan zulzuiin heng lehkhathawn chanchin hi tlem lo tarlang i la;

i) Huapzo Lehkhathawn: 

‘Huapzo lehkhathawn’ zingah hian; Rom, 1&2Korinth, Galatia, 1&2Thessalonika mite hnena lehkhathawnte an awm a. Huapzo lehkhathawn tia an vuah chhan ber ni awma lang chu ‘Tanin lehkhathawn’ te nen then hran a rem zawk vang a ni. Chu bakah chuan; a ziaktuin mimal puala a ziak ni lo, kawh bik emaw tih chhan emaw pawh nei lo, a thuchah dawng tura ngaih mitinin an lo dawnsawn theih tura lehkhathawn ziah an nih vangte a ni. Heng lehkhathawn chanchin hi a khaikhawmna tawite tein lo tarlang i la;

- Rom Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 57 bawra ziah, Korinth khua atanga ziah leh thawn nia rin a ni. A thuchah ken hi a tawi thei ang bera kan tarlan chuan; Chandamna thu (soteriological) leh hun hnuhnung lam (eschatological)  - thihna, rorelna lo awm tur chanchin ziahna leh inzirtirna a ni.

- 1 & 2 Korinth Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 55-57 vela ziah a ni. 1 Korinth lehkhathawn hi Ephesi atanga ziah leh thawn nia rin niin; 2 Korinth hi Makedonia atanga ziah leh thawn nia ngaih a ni. Lehkhathawna thuchah kan hmuhte chu; kohhrana inthenna avanga inpumkhatna pawimawh zia te, kohhran nihna dik tak inkawhhmuhna te, thilpek chungchang thu te, tuarna leh ropuina lo awm tur chung changte leh thil danga fuihnate an ni.

- Galatia Rama Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziah hun hi chhut dan hrang hrang a awm a. Mi thenkhat chuan Paula lehkhathawn ziah hmasak berah ngaiin, ‘A.D 48 bawra a ziah a ni’ an ti. Antiokei khua atanga ziah leh thawn nia rin a ni. A thuchah bulpui chu; ‘Dan thiltih vang ni lo, rin vanga chhandam thu’ a ni.

- 1&2 Thessalonika Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 50 – 51 kuma ziah, Korinth khua atanga ziah leh thawn nia ngaih a ni. A thuchah ken tlangpui chu; Pathian tilawm nun  nei tura fuihna te, Lalpa lo kal lehna leh a lo kal leh dawn avanga inpeih tur leh fuihna dangte an ni.


ii) Tanin Lehkhathawn:

Tanin lehkhathawn zingah hian; Ephesi, Philipi, Kolosa mite leh Philemona hnena lehkhathawnte an awm a. Tanin lehkhathawn tia vuah a nih chhan chu ‘tanin-a Paula a tan laia a ziahte an nih vang’ a ni. Philemona hnena lehkhathawn tih loh, he mi hnuaia lehkhathawnte hi, huapzo lehkhathawn huanga dah theih ‘a ziaktuin mimal puala a ziah ni lo, kawh bik emaw tih chhan emaw nei lo, a thuchah dawng tura ngaih mitinin an lo dawnsawn theih tura lehkhathawn ziah’ kan tih ang tho kha an ni.

He mi huang chhunga lehkhathawn chanchinte hi tawitein lo kaikhawm i la;

- Ephesi Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 60 kuma ziah niin, Rom tan ina a tan laia ziah leh thawn a ni. He lehkhathawnin thuchah a ken tlangpui chu; Isua Krista hnathawh chanchin (Christology) leh chu mi zara mihringin dinhmun hlu tak a neih leh a tih tur inkawhhmuhna a ni ber.

- Philippi Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziah a nih lai hian Paula hi a tang ngei a, amaherawhchu eng tan in berah nge a tan tih a chiang lo. A tanna hmun azirin lehkhathawn ziah a nih hun pawh a danglam thei ang; he tiangin – Rom (A.D 61-62), Kaisari (59-60), Ephesi (55-60). Lehkhathawnin thuchah a ken ber chu;  Krista inngaihtlawmna entawn chunga rinnaa awm reng tura infuihna a ni.

- Kolosa Khuaa Mite Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi Rom tanina a tan laia ziah leh A.D 60 bawra ziah a nih rin a ni. A thuchah ken chu; zirtirna dik lo do letna atan Isua Pathianna tarlangin, Isua Krista nun anga nung tura infuihna a ni.

- Philemona Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn hi A.D 60 vela ziah leh, Rom khuaa Paula a tan laia  ziah a nih rin a ni. A thuchah ber chu; ngaihdamna leh inrem lehna a ni.


iii) Kohhran Enkawlna Lam Lehkhathawn:

Kohhran enkawlna lam lehkhathawn huang chhungah hian 1&2Timothea leh Tita hnena lehkha thawnte an awm a. Kohhran enkawlna lam lehkhathawn an tihchhan chu kohhran lam kaihhnawih (ecclesiological); kohhran enkawltu tlinna, mawhphurhna leh tih tur thenkhat inkawhhmuhna leh infuihna lehkhathawn an nih vang a ni.

Heng lehkhathawn pathum (3) chanchin hi tawite tein lo khaikhawmna i la;

- 1&2 Timothea Hnena Lehkha Thawn: 1Timothea lehkhathawn ziahna hmun hi Makedonia a nih rin a ni a: 2Timothea lehkhathawn chu Rom atanga ziah a nih rin a ni. A pahniha thawn chhuah a nih hun hi A.D 60 leh 64 bawr vel a nih rin a ni. Lehkhathawn thuchah ber chu; zirtirna dik lo laka fimkhur ngaih thu, tawngtai tura fuihna, kohhran hotu nihna leh tihtur, mi dang chunga rilru put dan tur te, rawngbawltu mawhphurhna hrang hrang te a ni.

- Tita Hnena Lehkha Thawn: He lehkhathawn ziahna leh a hun hi tarlan thiam a harsa hle. Mi thenkhat chuan A.D 57 emaw 62 emaw vela ziah a nih an ring. A ziahna hmun hi Korinth emaw Ephesi khua emaw a nih an ring. A thuchah kente chu; Kohhran hotu nihna leh tih tur, zirtirna hrisel leh Pathian rawngbawltu mawhphurhna hrang hrangte a ni.


4. PAULA LEHKHATHAWN PAWIMAWHNA:

Tunhmain khawvel chanchinah (history), lehkhathawn dangdai, hriat hlawh tak tak a lo awm tawh thin.  Chungte chuan chanchin mak leh ngaihnawm tak neiin, eng emaw zawng takin mite rilru an hneh a; sulhnu dangdai tak pawh an lo nei tawh thin. Amaherawhchu, Paula lehkhathawnte aia lehkhathawn thiltithei leh mite ngaihven, khawvel chawk danglamtu hi lehkhathawn ziah tawh zingah a la awm lo hial awm e. Lehkhabu ziaktu lar Nicholas Sparks-a chuan, “Paula lehkhathawnte tel lo chuan kristianna hi ngaihtuah thiam pawh a harsa a; ziah an nih atanga kum sang hnih (2000) hnulam thlengin sulhnu tam tak a nei a, mite hneh theihna pawh a la nei reng a ni” a ti a ni.

Paula lehkhathawn pawimawh zia hi tarlan sen rual a ni lo nain a then-azar erawh lo tarlang i la;

- Pathian thu nung kan dawnna hnar a ni. 

- Chhandamna thu min hrilh a, a kawng min kawhhmuh bawk. 

- Rin dan min zirtir a. 

- Pathian duh zawng leh duh loh zawng min hriattir a. 

- Ringtute nun dan tur min hrilh a. 

- Kohhran nihna leh kalphung min zirtir a. 

- Isua, Pathian leh mihring a nihna chiang takin a tarlang a.

- Isua leh tirhkohte an awm ngei zia a nemnghet a.

- Zirtirna dik lo dodalin, chutiang laka ringtute himna tur a tarlang a.

- Kohhran kal dan leh kohhranin hun harsa a hmachhawn dante pawh a tarlang a ni.

Heng bakah hian, ‘Paula lehkhathawnte hi, Juda ho sakhaw ziding leh nun phung (Judaism) chak tak kara kristian thurin leh chin dan, a zik chhuh theihna tura hanraw pawimawh; khawvela sakhaw lian ber a ni hial theihna tura kristianna hlang kangtu zing ami’ tia sawi a ni. Mi zawng zawng kal phak lohna hmun a thleng thei a. Hmun eng leh thim ber thlengin a fang chhuak thei. Mi ropui leh hnuaihnung a thliar lova. Mi tawrawt, rorum leh sual ber berte nun thlak danglamin, mi tha leh hman tlakah mi sang tam tak a chhuah tawh a ni. 

A thu kente hian a dawngtu mihring azirin a hawl zau em em a. Indawr tawnna (communication)  atana thil pawimawh  min kawhhmuhin, nun dan phung tha inkawhhmuhna lam (ethical/moral principle) te, sum enkawl leh thil dang relbawl dan (management) te, pawl enkawl leh kaihhruai dan (administration) te, harsatna leh buaina hmachhawn leh chinfel dan, thurawn inpekna lam (crisis/family counselling) te, thlarau lam mit varna leh harsatna chinfel dan thlengin min hrilh a. ‘Tarlan kim rual loh thu tha min kawhhmuhtu’ ti i la, chu chuan a khai khawm kim ber awm e. 

5. KHAIKHAWMNA:

i) Paula lehkhathawnte hi ‘epistle’ tiin an sawi thin a. Chu chu ‘lehkhathawn’ thihna a ni. Grik leh Rom ho lehkhathawn ziah dan kalhmang zuiin Paula hian lehkhathawn a ziak tlangpui.

ii) Paula lehkhathawnte chu hmun thumah then an ni a. Then an nih dan leh lehkhathawn awmzat hetiang hi a ni;

- Huapzo lehkhathawn: Lehkhathawn 6 a awm. Chungte chu; Rom, 1 & 2 Korinth, Galatia, 1 & 2 Thessalonika.

- Tanin lehkhathawn: Lehkhathawn 4 a awm. Chungte chu; Ephesi, Philippi, Kolossa mite leh Philemona hnena lehkhathawn te.

- Kohhran enkawlna lam lehkhathawn: Lehkhathawn 3 a awm. Chungte chu; 1 & 2 Timothea leh Tita hnena lehkha thawn te.

iii) Paula lehkhathawnte pawimawh zia hi tarlan kim sen rual a ni lo, thu tha tinreng min kawhhmuhtu an ni.

SAWI HO TUR: 

“Tirhkoh Paula kaltlanga thuchah kan dawnte hi ‘Pathian thua’ kan pawm chuan, zofate zinga ‘inlarna hmute thu chhuak’ pawh hi engah nge Pathian thuah kan pawm loh bik ang?” ti an awm thin. He ngaihdan hi eng tiang anga ngaih tur nge? Pawm dan him leh him lo a awm thei em?

ZIRLAI PUITU:

Paula Lehkhathawn then dan: Bible-a lehkhathawn 21 te hi a thentu azirin then dan a inang lo. Dan tlangpuiin Paula lehkhathawnte nen vek hian hmun 5-ah then an ni a. Chungte chu; i) Chanchin Tha: Chanchin Tha 4 te, ii) History: Tirhkohte Thiltih,  iii) Paula lehkhathawnte: Paula lehkhathawn 13 te, iv) Huapzo Lehkhathawn (General epistle): Paula lehkhathawn lo zawng Hebrai, Jocoba, 1&2Petera, 1,2,&3Johana, and Juda lehkhathawn te, v) Hrilhlawkna: Thupuan. Tuna Paula lehkhathawn then dan kan tarlan hi Paula lehkhathawn zir bikna lehkhabu tam tak ziaktute then/ziah dan a ni. ‘Paula kut chhuak an ni vek lovang’ tih ringtu mi thenkhatin Deutero-Pauline leh Trito-Pauline tia an thliar hranna te, General leh Pastoral ang chauha thentute a awm bawk a, F.F Bruce-a phei chuan hmun 4-ah a then a, chungte erawh tarlan vek tul lovah ngai ang.

Lehkhathawn ziah hun: Lehkhathawn ziah hun hi a chhuttu leh lehkhabu ziaktu azirin a danglam nasa thin hle. Chuvang chuan a hun leh a hmun chungchang thu atan hian, lehkhabu rintlaka ngaih 3; Dictionary of Paula & his Letters: A Compendium of Contemporary Biblical Scholarship te, An Introduction to the New Testament by D.A Carson & Douglas J. Moo te, A Brief Study of Paul & his Epistle by O.M Rao te rawn bik an ni.

Rom tan ina a tan laia ziah: Eph 3:1 & 4:1-ahte hian lehkhathawn ziah a nih lain, Paula chu taninah a awm ngei tih a hriat a. Rom-ah te, Kaisari leh Ephesi  taninahte a tan tawh avangin, Ephesi tih loh, khawi tanina a tan laiin nge he lehkhathawn hi ziah a nih? tih erawh a chiang lo. Amaherawhchu mi tam takin Rom tanin-a a tan laia ziah a nih an ring.

Kohhran Enkawlna Lam Lehkhathawn: Sap tawnga ‘pastoral epistle/letter’ tih chu ‘kohhran enawlna lam lehkhathawn’ tiin kan letling a. He tawngkam (pastoral) hi D.N Berdota’n kum 1793-a a vuah, kum zabi 18-na atanga hman lar tan a ni. 

Isua, Pathian leh mihring a nihna: Zirtirna dik loin kohhrante a chiahpiah avang leh mi tam takin Isua nihna chungchang thuah rinhlelhna nasa tak an neih thin avangin ‘Isua, Pathian leh mihring a nihna’ thu zirtirna hi a hun lai chuan a pawimawh em em a ni. Chutiang bawkin, Isua leh zirtirte chanchin hi kum zabi a lo liam meuh chuan mi tam takin ringhlelin ‘thawnthu ang’ lekah chhuah an tum thin a. Mahse Paula lehkhathawnte hian ‘an awm ngei zia leh, dik zia’ a nemnghet thin a ni.

Communication: Communication hi chi hrang hrangin then a ni; Intra-personal communication (ngaihtuahna, hriatna, adt., mihring chhunga thleng) Inter-personal communication (mimal leh mimal inkara thleng/indawrna lam), Group Communication (pawl awm khawm inkara indawr tawnna lam), Mass/social Communication (Mipui tam zawk kara indawr tawnna thil). Heng mihring indawr nana thil pawimawh zawng zawng hi Paula lehkhathawnahte hian hmuh tur a awm kim vek a ni.

___________________


Epistle & Letter: Hriatna belhchhahtu atan ‘zirlai puitu’ atanga paih tawh ‘lehkhathawn’ tia lehlin ve ve theih ‘epistle & letter’ danglamna hi lo dah chhuak ve hrim hrim i la.

Mi thenkhat hrilhfiah danin epistle zawng zawng hi letter a ni a. Letter zawng zawng erawh epistle a ni vek lo. ‘Thu eng emaw inzirtirna ziahna lehkhabu zawng zawng hi lehkhabu vek a ni a, amaherawhchu lehkhabu zawng zawng hi thu inzirtirna lehkhabu a ni vek lo’ tih ang deuh a ni. Epistle chu Grik tawng ‘epistole’ atanga lak a ni a, a tirah chuan ‘tawngkaa thu inhlan chhawn’ (oral communication) sawina a ni. A hnuah chuan a bik taka ziah lehkhathawn; sakhaw rindan te, inzirtirna te, adt sawina a ni a. Zirtirtuin chhan bulbal tak neia  zirlai hnena lehkhathawn a thawn ang a ni. Lehkhathawn (letter) chuan mimal leh mimal inkara lehkhathawn satliah; kal hmang nei lutuk lo, thu ho mai mai, adt thlengin a huam a. Chuvang chuan ‘epistle leh lehkhathawn hi a inang lo’ an ti a ni. King James Version bible-ah pawh hian a tawng bul lama epistle tih thumal hi vawi 24 a awm a. Chung zinga 15 chu ‘epistle’ tiin kan hmu a, a bak 9 chu letter(s) tia lehlin an ni.

Lehkhathawn dangdai (Hei pawh hi a chhiar peihte tan tarlang hrim hrim i la): Martin Luther King - chi leh chi (mihang & mingo) inhuatna duh lova do thintu a ni. A lehkhathawn hi Washington DC khuaa  a thu sawi lar em em ‘Mang ka nei’ (I have a dream) tih a sawi hma deuh lawk Birmingham tannina a tan laia a ziah a ni. Mi ngo, kohhran hruaitu mi pariat (8) zetin a hmalak dan duh lovin, a dodal zawnga  thuchhuah chanchinbu kal tlanga an siam avangin, chu mi chhan let nan chuan lehkhathawn hi a ziak a ni. Winston Charchill - 1940 kuma Britist P.M a nihin a private secretary, Eliot Crawshay-Williams chuan German Nazi-ho nen inremna siampui turin lehkha a thawn a. Charchill-a chuan a chhan let nan, “I lehkhathawn ziah avang hian ka zahpui takzet che a; hal ral atan emaw theihnghil atan, ka lo thawn kir e” tih ringawt ziakin a thawn kir a. Chu lehkhathawn pahnih chu hal ral ta lo chuan dah that a ni a.  Kum 2010 khan pound 35,850 zetin lilam a ni. India pawisa chuan Rs. 33,32,257 (92.95x?) lawih a ni. Grace Bedell-i - kum 11 chauh a nih laiin, kum 1860 khan a hnu lawka U.S President ni ta Abraham Lincoln-a chu lehkha thawn a. ‘Khabe hmul I zuah chuan ka unau mipa pali (4) te hian an vote vek ang che, I hmai a hriam si a, khabehmul i zuah chuan chu chuan i lan dan a ti danglam ngawt ang…’ tih thu a ni. He lehkhathawn vang hi a ni chiah em tih fiahna a awm lo nain, lehkhathawn a dawn atanga thla khat pawh tling lovah Abraham Lincon-a chuan khabe hmul a zuah ta anga sawi a ni. England lal Henry VII - nupui (fa hrin sak thei lo) a neih reng lain Anne Boleyn hnenah lehkha a thawn a. A hnuah Roman Catholic dan khermei tak bawhchhiahin a nupui chu thenin Anne Boleyn chu nupuiah a innei ta a. A chungah kohhran thununna nghah niin, English siamthatna (English reformation)-in a zui phah ta bawk a ni.




Saturday, 1 March 2025

ZIRLAI 7 NA: PAULA MAN A NIH DAN LEH A THIH DAN

Bible thu chiar tur : Tirhkohte13:1-5; 15:1-6; 15:36-16:5.

Thuvawn         : “Eng in ti nge ni, in tah in tah a, ka lung in tihchhiat? Lalpa Isua hming avang chuan Jerusalem khuaa phuar chang ka huam lova, thih pawh ka huam asin” (Tirhkohte21:13).


1. THUHMAHRUAI: 

Zirlai hmasaah khan ‘Chanchin Tha hrila a zin vawi thumnaah Paula chuan Jerusalem a tlawh a, man a tawk ta a ni’ kan ti a. Tun tumah chuan, a chanchin kal zel chhunzawm nan; Jerusalem-a man a tawh dan te, Rom khaw pana a zin thu te, a thih dante kan zir dawn a ni.

2. JERUSALEM-AH PAULA MAN A NI: 

Chanchin Tha hrila a zinna hmun atangin Paula hi Suria ram lamah haw a tum a (Tirh20:3). Amaherawhchu Judaten an phiar avangin a kal tawhna Makedonia ramah letin Akaia ram a pan ta a. Tichuan Jerusalem khaw lamah Pentikost nang hman turin a kal chhunzawm zel a ni (Tirh 21:16). A zin kawng lakah chuan ‘Jerusalem khua tlawh lo turin’ Thlarau hrilhin mi thenkhatin an hriattir a (Tirh 21:4), mahse Paula hian Jerusalem hi a tlawh ta tho a ni. 

Ni sarih (7) vel Jerusalema a cham hnuin, Asia rama Juda mi, Jerusalema awm vete chuan mipui an fuihpawrh a, Pathian biak ina a awm laiin an man ta a. Amah avanga mipui zingah buaina a nasat avang leh mipuiin tihhlum hial an tum avangin sipai hotu lal ber thupek angin sipai ten khaidiat an bun tir a. Tichuan a hnampuite laka thubuai nei, sipaite kuta mi tang a lo ni ta a ni.  An man lai hi A.D 57-58 vel anga chhut a ni a. An man chhan emaw Judate laka thubuai a neih chhante chu;

i) ‘Ram tina mite hnenah; Juda mi te, Dan te, Pathian biak inte a sawi chhe thin’ tia an puh avang a ni (Tirh21:28).

ii) ‘Pathian biakinah Grik mite luhpuiin Pathian Biak in a tibawlhhlawh’ tiin an puh (Tirh21:28; 24:5).

iii) Isua, mi pakhat, ‘a nung leh a ni’ a tih vang (Tirh23:6; 25:19).

iv) An thlahtute hnena Pathianin thu a tiam beisei kawng thu vang (Tirh 26:6-7) a ni bawk.

An man hnu chuan sipai hotu lal ber hmaah te, Sanhedrin hmaah te, ram awptu Felika hmaah te, Felika thlaktu Festa hmaah te, Lal Agrippa  leh a farnu Berniki hmaah te dingin a thiam thu a sawi thin a. Amaherawhchu Paula hian lal ber Kaisara (emperor) hnenah a thubuai thlen a ngiat avangin, ram awptu Festa chuan Rom-ah a tir ta a ni.

3. PAULA ROM KHUAA A ZIN THU:

Rom pana a zin chanchin hi a thih hmaa a zin tawp ber tih niin, a zin hun hi A.D. 59-60 vel a ni. A chuanna lawngah hian Makedonia ram mi Aristarka, Thessalonika khua leh Luka ni ngei tura ngaih an tel a. Tin, mi tang dang leh sipai eng emaw zat an tel bawk (Tirh 27:2). A chungchang thu Rom-a ngaihtuah Paulan a duh chhan hi kawng thum a awm thei; 

i) Amah phiar rengtu, a chipuite rorelna hmaah chuan rorelna dik hmuin a inring lo a ni thei a. 

ii) Pathian hnen ata hriattirna (Tirh23:11) a dawn vang a ni thei a. 

iii) A thubuai ngaihtuahnaa Juda-ho an inrawlh phak lohna hmun, Rom khuaa a thubuai thlen leh rel hi Rom mi a nihna anga Paula chanvo a ni.

Kaisari atangin lawngin an chhuak a. Mura khua an thlenin an chuanna lawng an thlak a. Klaudi leh Meliti thliarkar inkara an awmin, thlipui na takin a nuai a; lawnga chuang ten nun reng an inbeisei tawh loh khawpin thlipui chuan a nuai a. Ni sawm leh pali (14) zet hnuah chuan an lawng chu a pil ta a. Lawnga chuang mi zahnih sawmsarih leh paruk (276) te erawh chu him takin Mileti thliarkarah an inhai chhuak a. Mileti-ah chuan thla thum (3) an cham a. Thla thum hnuah Aleksandria lawng ‘Phir’ an tihah an chuang leh a. Ni eng emaw zat hnuah Rom an thleng ta a ni. Rom an thlenin Paula chu vengtu sipai nen amah chauhva a awm an phalsak a (Tirh 28:16). Tanina tang ang ni lovin, ‘in lamah, khuahkhirhna hnuaia awm leh tang’ a ni.

4. PAULA THIH THU:

Paula chu kum hnih (2) pumhlum (A.D. 60-62) ama in hawhah a awm a. A hnena lo kalte hnenah Pathian ram thu leh Lal Isua Krista thu hrilhin a zirtir thin (Tirh 28:30-31). A chanchin kal zel hi kum A.D 62 bak chu bible atanga chhuizui theih a ni tawh meuh lo. Hmanlai chanchin ziaktu tam zawk chuan “A.D 64 tawp lam emaw, A.D 65 tir lamah emaw Paula lu an tan a, a martar ta a ni” an ti. Kum zabi palina (4) huna hmanlai chanchin ziaktu lar tak Eusebius-a (Eusebias-a), kohhran chanchin ziaktu lar tak chuan hetiang hian a ziak, “Nero-a rorel lain Paula chu Rom-ah a lu tan a ni. Petera pawh khenbeh a ni. An phumna hmun  ‘Petera leh Paula’ tia an vuah chu tun thlengin a la awm. Chu chuan an thih dan chanchin a nemnghet a: Heng an chanchin hi bishop Dionysius (Dainisias-a, A.D 170 huna bishop) chuan Rom mite hnena a lehkhathawnah ziakin min hrilh” tiin.

Paula martar chungchang thuah hian, a thih dan emaw a thih chhan chungchang thuah ‘ziaka awm ngei’ thil chhui chian dawl tak a awm a; chungte chu;

i) A.D 64-ah Nero-a lal laiin, Rom-ah chuan kang mei nasa tak a chhuak a. Kang mei chhuah chhanah chuan kristian te puh an ni. Chu chuan kristiante huatna nasa tak a hring chhuak a, khawvel ata nuai bo duh khawpin kristian-te a huat tir a. Chu chuan tihduhdahna rapthlak tak a hring chhuak a . Mi tam tak an tihlum a, chung zingah chuan Paula pawh a tel ve a ni.

ii) Petera leh Paula martar atanga kum 30 vel hnuah, A.D 95 kumin Rom kohhran chuan Korinth kohhran hnenah lehkha an thawn a.  An lehkhathawn chu 1 Clement tiin an vuah a. Chu lehkhathawnah chuan mi tam tak martar chhan tarlan a ni. ‘Paula chu thikna leh dodalna avanga tihduhdah tuar leh, a hnua martar a ni’ tih a chuang a ni. 

5. KHAWIKHAWMNA:

i) Chanchin Tha hrila a zin vawi thumnaah; a kir lehlamin Paulan Jerusalem a pan a, kawng lakah chuan Thlarau hriattirin mi thenkhatin (Tirh 21:4) ‘Jerusalem-a kal lo turin’ an hrilh a, mahse Paula hian Jerusalem hi a tlawh ta tho a ni.

ii) Jerusalem-ah chuan man a tawk a. An man hun hi A.D 57-58 vel anga chhut a ni.

iii) An man hnuin thuneitu hrang hrang hnenah a thiam thu a sawi a. Lal ber Kaisara  hnenah a thu buai thlen a ngiat a. Ram awptu Festa chuan Rom-ah a tir a. Rom pana lawnga an zin hun hi A.D 59-60 vel a ni.

iv) Tuifinriatah nasa takin thlipuiin a nuai a, an lawng a keh a; an zin chhunga a tum hnihna (2) atan an lawng an thlak nghe nghe.

v) Rom a thlen hnuin ama in hawhah kum hnih (2) pumhlum (A.D. 60-62) a awm a. A hnena lo kalte hnenah Pathian ram thu leh Lal Isua Krista thu hrilhin a zirtir thin.

vi) Kum A.D.64-ah tihduhdahna nasa tak Rom-ah a chhuak a. Mi tam tak an martar a. Paula pawh Chanchin Tha avangin a lu an tan a; A.D 64  emaw 65 velah a martar.


SAWIHO TUR:

Lal Isua leh Chanchin Tha avanga kan thil neihte phal taka kan pek theih laiin; a tana nun hlan ngam erawh ‘kan tamin, kan tam lo’ maithei. A chhan nia kan hriatte sawiho ni se. 

ZIRLAI PUITU:

Biak In tibawlhhlawh: Jerusalem biak in (temple) hi hmun 4-ah then a ni a, chungte chu; Jentail kawt zawl, a pawn ber (Court of the Jentile), hmeichhe kawt zawl (Court of women), Israel-te (mipa) kawt zawl (court of Israel), Puithiam kawt zawl (court of the priest) leh, hmun thianghlim ber te an ni. Hmun tin hi thianghlim veka ngaih a ni a. Jentail-ho leh hmeichhe-ho hi an kawt zawl bak kal thian a ni lo. Jentail-ho hian hmun dang an rap a nih chuan ‘thinghlim lo/bawlhhlawh’ an ni.

Pathianin an thlahtute hnena thu a tiam beisei kawng thu: An thaltute hnena Pathianin thu a tiam beisei an neih chu - Messia lo kal tur thu te, an ram atana Pathianin a ruat sak hmuna hruai kira an awm huna Messia’n chatuana ro a rel sak tur thu te, leh Messia avanga hamthatna dang an chan tur te, adt a kawk thei ang. An beisei Messia chu Paula hian Isua nen a hmehbel avang te, ‘thihna ata a tho leh ngei a ni’ a tih avangtein - Juda sakhaw rin dan nen, a bikin sadukai-ho zirtirna leh beisei dan nen a inkalh tlat a ni.

Sanhedrin: Sanhedrin chu Juda-ho zinga thubuai ngaihtuahtu rorelna sang a ni. Sanhedrin hi chi hnih a awm; i) ‘Sanhedrin sang ber’ (the great Sanhedrin) an ti a, member 71 awmna a ni. ii)) ‘Sanhedrin hniam zawk’ (lesser Sanhedrin) niin, member 23 awmna a ni. Sanhedrin hniam zawk hi khawpui lian thenkhatah a awm thin a. Paula dinna hi Sanhedrin sang ber rorelna a ni. 

Felika & Festa: Felika hi A.D 52-60 inkara Rom sawrhkar hnuaia Judai ram awptu (procurator) a ni. Paula an man (A.D 57-58) atanga kum hnih  hnuah (Tirh 24:27) Feasta hian A.D 60-ah Felika a thlak a, A.D 60 - 62 chhung ram awptu (procurator) a ni.

Lal Agrippa: Tirh 25:13ff-a Lal Agripa kan hmuh hi Agrippa II a ni. A pa chu Agrippa I a ni a, Agrippa I pa chu lal Heroda ropuia (Herod the great) a ni. Perea leh Galili ram thenkhat lal a ni. Juda-ho buaina chungchang bik thua thuneitu, lal ber (emperor) aiawha roreltu a ni.

Zin tawp ber: A thih hmaa a zin tawp ber tiin mi thenkhatin an sawi a, Tirhkohte Thiltih buah pawh Rom-a a zin hnu chanchin bak hi a zin zel dan chhui tur a awm tawh lo. Mahse, mi thenkhat chuan “Rom-a an man hnu hian Paula hi a chhuak a, Spain ramah a zin a, Rom-a a let leh hnuin an man a, a martar zui ta a ni” ti bawk. Spain rama zin a tum thu hi Rom 15:24 & 28-ah a awm a. A kal ngei thu erawh a awm lo mai ni lovin, ‘Spain ram kohhran tradition-ah ‘Paulan a tlawh’ tih theih tur thil a awm lo reng reng’ an ti a ni.

Eusebius: Eusebiasa hi Eusebius Pamphili tia hriat a ni. A.D314 bawr vela Kaisari (maritima) bishop a ni. Kohhran Pa te zinga mi, historian, bible hrilhfiahtu, leh kristian thurin hnial kalhtute na taka kheng thintu a ni. A chanchin tarlangtute (Eg: An Introduction to N.T by D.A Carson & Douglas J Moo, p.572) tarlan danin Eusebias hian ‘Paula chu A.D 67-ah a martar’ ati ve thung a ni.

A.D. 64 kuma kangmei chhuak: Rom khawpuia kang mei a chhuaha roreltu chu Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus a ni. Historian thenkhat chuan Rom khawpui  kan chhanah Neroa an puh  a, ‘Neroa’n a hal tir’ an ti. ‘Rom-ah hian Juda ho an pung chakin kristiante pawh an pung chak hle a. Ram rorelna nghawng khawp buaina chawk chhuaktu an ni ang tih hlauh rukna roreltuten an nei thin. Rom khawpui a kan hian, an chunga kut lekna tur remchang hmuah ngaiin, a haltuah kristiante chu an puh hlauh a. Mpui rilruah huatna tuhin, chu chuan tihduhdahna nasa leh rapthlak tak a hring chhuak ta a ni’ an ti. Rom khawpui kang hian district 14-a 4 chauh a zuah a, ni 5 chhung zet a kang niin an sawi.

1 Clement:  He lehkhathawn hi 'The Father of the Church', lehkhabu L. Shoop-a (edited) atanga lak a ni. A inziah dan ang angin lo tarlang i la - “Kan thlahtute hnen ata entawn tur thil ngaihhlut tlak awmte hi i ngaihtuah tlang ang u. Thikna leh elrelna avangin lungphun thianghlim leh ropui ber (kohhran) chuan tihduhdahna a tuar a, thih thlengin an tuar chhuak a ni. Tirhkohte kha kan mithmuhah tarlanin lo awm fo bawk rawh se. Petera chu thikna felhlel tak avangin vawi hnih khat mai ni lo; vawi tam tak tuarna pal tlangin a martar a, tichuan a phu tawk chawimawina hmu turin a chawl ta a. Thikna leh dodalna avang chauhin Paula pawhin a chhelna lawman kawng chu a zawh a. Vawi sarih kawl bun tir a ni a, khaw chhak leh khaw thlang lam thlengin chanchin Tha a tlangaupui a. A  rinna lawman hlu tak chu a hmu ta…” tiin.

Thikna leh dodalna: Thikna leh dodalna thu ‘lehkha thawn a’ (1 Clement) kan hmuh hi; Juda-te zinga thil awm emaw, ring lote leh ringtute inkara thil awm emaw a ni thei. ‘Rom khawpui a kan khan Tiber lui ral lehlama Juda-te chenna chu a kang ve hauh lo a. A haltua kristiante puh an nihin a puhtute chu Rom mi emaw Rom sawrhkar ni lovin heng Juda-ho hi an ni’ tih a ni. Tichuan, ‘Juda chi zingah emaw ring lo mi leh ringtu inkar emawa  thikna/dodalna/elrelna a ruka awm chu, kristian-te chunga tuarna thlen zawngin, remchang a awm veleh a lo puak chhuak ta a ni’ an ti a ni.

Saturday, 22 February 2025

ZIRLAI 6 NA: A PIAN THAR HNUA PAULA HUN KAL ZEL

 Bible thu chiar tur : Tirhkohte 9:19b -31; 13:1-3.

Thuvawn         : Hlau suh la, ngawi lovin thu sawi zel rawh; kei i hnenah ka awm a lawm, tina tur chein tuman i chungah kut an thlak lovang. (Tirhkohte18:9b-10a).


1. THUHMAHRUAI: 

Bung hmasaah Paula chanchin pawimawh tak tak kan zir tawh a. A mi mal chanchin zir chhunzawm nan thil pawimawh kan la tarlan lohte lawr khawmin vawiinah hian a pian thar hnua a hun kal zel indawt dan leh Chanchin Tha hrila a zin chhuah chanchinte kan zir dawn a ni. 


2. A PIAN THAR HNUA PAULA HUN KAL ZEL:

A pian thar hnua a hun hnaivai chanchin thenkhat hi Tirh 9:19bff-ah te, Gal1:15-17-ah te leh 2Kor11:32-ah te tarlan a ni. Heng bible bung leh changtea a chanchin ziah dan hi siam rem ngai hlek hlek a awm avangin, a hun kal zel indawt chhoh dan hi a hnuaia mi ang hian lo tarlang ta i la;

i) Tirh 9:19b.ff-a kan hmuh angin, a pian thar hnua Paula thuhrilna hmun hmasa ber chu Damaska a ni. A thu hril dawngtute pawh a chipui Judate niin an lang. A tira a thu ken langsar ber chu; Isua Pathian fapa a nih zia thu leh Isua chu Krista a nih takzet thu a ni (Tirh9:20,22). Ni rei tak Damsaka-ah hian a cham a. Amaherawhchu, a thu hril dawngsawngtu Juda mi thenkhatin tihhlum tuma an phiar avangin, a zirtir ten zanah kulh tukverhah bawmin an thlak thla a ni (Tirh 9:23-25).

Gal1:17-ah thung chuan, “Jentailte zinga a Chanchin Tha ka hrilh theih nan…Arabia ramah ka kal bo ta nghal zawk a.” tiin ama chanchin a sawi kan hmu a. ‘Paula hian a pianthar hlimin Damaska-ah hian thu a hril nghal nge, Arabia ram atanga a let leh hnuin thu hi a hril zawk?’ tih a chiang lo a ni. Gal1:17 thu hi Paula sawi ngeia ngaih a nih avangin; Luka, Tirhkohte Thiltih ziaktua ngaih ziah dan ai chuan thu belhchian dawl zawkah mi tam takin an ngai a. Chuvangchuan, Tirh9:19,20 inkar emaw Tirh9:20,21 inkarah hian Gal1:17 thu hi thleng hmasa turah mi tam takin an ngai. Chutiang chu a nih chuan, 2Kor11:32 thute nen hian sawi rem dan a awm ta a, he tiangin;

a) A pianthar hnuin Paula chu Damaska khuaah zirtirte zingah ni eng emaw zat a awm a (Tirh9:19b),

b) Ni eng emaw zat hnu chuan, Arabia ramah a kal bo a (Gal1:17b),

c) Arabia ram atangin Damaska khuaah a lo let leh a (Gal 1:17c),

d) Damaska khuah chuan inkhawmna inahte Isua chu Pathian fapa a nihzia thu a tlangaupui a (Tirh9:20). Ni rei tak a cham a (Tirh9:23),

e) Chu mi hnu chuan, tih hlum tumin an phiar ru a; mahse kulh tukverhah bawmin an thlak a, a him ta a ni (Tirh9:25 & 2Kor11:32).


ii) Kum thum (3) a vei hnuin, Damaska atang chuan Jerusalem-ah a kal a (Tirh9:26; Gal1:18). Zirtir hote pawl a tum a, anni erawh chuan an lo hlauva (Tirh9:26). Barnaba erawh chuan ani chu a hruai a, tirhkohte hnenah a kalpui a (Tirh9:27). Ni eng emaw zat an hnenah awmin, Jerusalem-ah chuan huai takin thu a hril thin a (Tirh9:29). Jerusalem-ah chuan Pathian biak ina a tawngtai laiin, Jentile-te hnena rawngbawl tura kohna a dawng a (Tirh22:17-21). Amaherawhchu, hriattirna a dawn ang leh Grik Juda ten tihhlum tuma an phiar ruk avangin, ringtu ten Kaisari khuaah hruaiin, chuta tang chuan Tarsa khuaah an tir ta a ni (Tirh9:30; 22:18).


iii) Stephana avanga an tihduhdah darhte kha Phoiniki ram te, Kupra thliarkar te, Antiokei khua-te thlengin an kal a, Lal Isua Chanchin Tha an hrilh a. Lalpa kutin an mahni a tanpui a, mi tam takin Chanchin Tha an pawm ta a (Tirh11:19-22). Chu chanchin chu Jerusalem khuaa kohhran ten an hriatin Barnaba chu Antiokei khua thlengin, ringtute fuih turin an tir a (Tirh 11:22ff). Chu hun remchang chu chuhin, Barnaba chuan Paula zawng chhuak turin Tarsa a tlawh a. A zawn hmuh hnuin Antiokei khuaah a hruai a; kohhrante zingah an tel thin a. Antiokei-ah chuan mi tamtak zirtirin kum khat zet an awm a (Tirh 11:25-26). Barnaba hi Paula tan mi tangkai tak a nih zia heng chanchin hian a tarlang a ni.


iv) Rawngbawla Antiokei khuaa an awm laiin Judai ramah tam a tla a. Barnaba leh Paula chu chhawmdawlna pe turin an tir a (Tirh11:27-30). Jerusalem atang chuan Antiokei-ah an kir leh a. An kir leh lamin Johana, Marka tia an koh bawka chu an hnenah an hruai nghe nghe a ni (Tirh 12:25).


3. CHANCHIN THA HRILA A ZIN CHHUAHNATE:

Jerusalem atanga an haw leh hnuin Paula chu Antiokei khuaa kohhran hote zingah a awm chhunzawm zel a. Thu hril leh zirtirin a hun a hmang thin (Tirh13:1). Tichuan, Pathian rawngbawl leh chaw ngheia hun a hman laiin, Pathian kohna a dawng ta a. Thlarau Thianghlim tirhin Antiokei khua atang chuan Chanchin Tha hrilin a zin tan ta a ni (Tirh 13:2ff). A zin chanchin hi kawng thumin (3) then a ni a. A zin kual dan leh a a thil tawn pawimawh thenkhatte lo tarlang i la;


i) Chanchin Tha hrila zin vawi khatna: 

Chanchin Tha hril tura Paula leh Barnaba nawr chhuaktu chu - ‘Thlarau Thianglim hriattir anga Pathianin a ruat chhan leh koh chhan tih’ (Tirh 13:2; 9:15-16; 22:21; 26:17-18) a ni. An zin vawi khatna hi A.D.46–48 inkar anga chhut a ni. Zin vawi khatnaah hian Paula leh Barnaba an inkawp a, tin an rawngbawl turin Johana pawh Perga khua thleng an hruai bawk. Antiokei atangin Selukai khuaah, tichuan chumi khua atang chuan tuifinriat lamah an zin tan a. Lukaonia ram Derbe thlengin an zin a. An chhuah tanna ram chhiar telin, ram (region) hrang hrang panga (5) an tlawh a.  An zinna a an khaw tlawhte hi Tirhkohte Thiltih buah hian pakua (9) zet tarlan a ni (Tirh13:4-14:28). 


ii) Chanchin Tha hrila zin vawi hnihna:

Chanchin Tha hrila zin vawi hnihnaah hian ‘an zin vawi khatnaa an khaw tlawh tawhte tlawh nawn leha ringtu unau awmte kan kual (Tirh15:36)’ chu Paula leh Barnaba-te pahnihin zin tul an tih chhan a ni. Mahse an hnena an mi hruai duhzawng chungchangah an thu a inhmu thei lova, an inthen phah  ta a ni (Tirh15:37-40). 

Paula leh Sila an inkawp a (Tirh 15:40-41). Tichuan Antiokei atangin khawmual lamah an zin tan a. Chanchin Tha hrila a(n) zin vawi hnihna hi A.D.49-52 inkar thil thleng anga chhut a ni. Suria ram leh Kilikia ram an fang chhuak a. Phrugia ram leh Galatia ram pawh an fang chhuak a. Musia ram pelin Makedonia ram thlengin an zin a (Tirh16:6- 12). An zin kual velnaa an khaw tlawhte hi Tihkohte Thiltih buah hian sawm leh pasarih (17) zet tarlan a ni. An kir leh lamin tuifinriat lamah an haw a. Kaisari leh Jerusalem an tlawh hnuin, Antiokei khuaah bawk an kir leh a ni.


iii) Chanchin Tha hrila zin vawi thumna:

Chanchin Tha hrila zin vawi thumnaah hian Paula hi amahin a zin chhuak niin a lang (Tirh18:23). Zirtirte tinghet tura zin chhuak a ni. A.D.53–57 inkara zin chhuak angin mi tam takin an chhut a. Galatia leh Prugia ram a fang chhuak a (Tirh 18:23). Tin, Makedonia ram fang chhuakin, Grik ram thlengin a tlawh nawn a (Tirh20:1-2). Grik rama a awm laiin Suria ram lam pana haw a tum a, mahse Judaten an phiar avangin Makedonia ram lamah kir lehin a kual zawngin a haw ta a ni. Tirhkohte Thiltih buah hian a haw lama a tlawhte tih loh chu a khaw tlawhte chipchiar takin tarlan a ni lo. Chuvang chuan kohhran  leh a khaw tlawhte hriat a harsa hle a. A hun laia khua leh khua inkal pawh dan map nen uluk taka chhuiin khua sawmthum pakhat (31) a tlawha rin a ni.



4. KHAWIKHAWMNA:

Chanchin Tha hrila a zin kualnaah hian Paula hi mel sing khat (10,000) ai tam a zin kuala rin a ni. Rom ram then li (4) lai a fang kual a, chungte chu; Galatia, Asia, Makedonia, leh Akaia te an ni. Suria ram te, Lukonia ram te, Musia ram te, Pamphulia ram te, Pisidia ram te, Palestina ram te chhiar tel vek chuan Chanchin Tha hrila a zinnaah hian ram a tlawh tam hle a. A hun kal chho zel indawt dan hi dik thlapin hre thei lo mah i la, kan zir tak atangtein a tlangpui a hriat theih a. A hnuaia mi ang hian lo tarlang nawn leh i la;

i) A pian thar hnuin Paula chu Damaska khuaa zirtirte zingah ni eng emaw zat a awm a, tichuan Arabia ramah a kal bo a.

ii) Arabia ram atang chuan Damaska khuaah lo let lehin, Damaska khuah chuan inkhawmna inahte Isua chu Pathian fapa a nihzia thu a tlangaupui a. A tira a thuchah sawi ber chu; a) Isua Pathian fapa a nih zia thu leh b) Isua chu Krista a nih takzet thu a ni.

iii) Ni rei tak a cham hnuin, tihhlum tumin an phiar a; mahse kulh tukverhah bawmin an thlak a, a him ta a.

iv) Kum thum a vei hnuin, Damaska atangin Jerusalem-ah a kal a. Mahse hriattirna a dawn ang leh Grik Juda ten tihhlum tuma an phiar avangin, Kaisari-ah an hruai a, chumi tang chuan Tarsa khuaah an tir ta a.

v) Tarsa khuaah kum eng emaw zat a awm hnuin, Barnaban Tarsa-ah zawng chhuakin Antiokei khuaah a hruai a; chu hmunah chuan Barnaba nen kum khat zet an awm dun a.

vi) Antiokei khuaa a la awm chhunzawm zel laiin Judai ramah tam a tla a. Barnaba leh Paula chu chhawmdawlna pe turin an tir a. Rei lote hnuah Jerusalem atangin Antiokei-ah an kir leh a.

vii) Antiokei-ah hun eng emaw chen a awm hnuin Pathian kohna angin Chanchin Tha hrilin a zin tan a. A zin vawi khatnaah hian Barnaba nen an inkawp a. A zin vawi khatna hi A.D.46–48 inkar vel a ni. ‘Thlarau Thianglimin a hriattir anga Pathianin a ruat (koh) chhan tih’ chu Chanchin Tha hril tura nawr chhuaktu a ni a. Tuifianriat lam atangin a zin tan a. Tirhkohte Thiltih buah an khaw tlawh pakua (9) tarlan a ni.

viii) A vawi hnih nan A.D. 49-52 inkarah Chanchin Tha hrilin Sila nen an zin chhuak leh a. Khawmual lam atangin an zin tan a. An haw lamin Tuifinriat lamah hawin, Antiokei khuaah bawk an let leh a. Khua an tlawhte hi Tirhkohte Thiltih buah sawm leh pasarih (17) tarlan a ni.

ix) A vawi thum nan Antiokei atang bawkin A.D.53–57 inkar velah a zin chhuak leh a. Zirtirte tinghet tura zin chhuak a ni. Ram leh khaw tam tak a tlawh.

SAWI HO TUR:

Kum tam tak hnua Paula chanchin chipchiar tak kan hriat theih chhan pakhat chu ‘ziaka thil vawn that’ a nih vang a ni. He tiang lama Pathian rawngbawltu / kohhran ten hmasawn kan ngaihna sawiho ni se.


ZIRLAI PUITU:

Arabia ramah: Gal 1:17-a Arabia ram hi tun lai Saudi Arabia nen hian inkungkaihna a nei lo nia sawi a ni. Heng hun lai hian Arabia ram hian Jordan phairuam, Damaska khaw chhak leh chhim lam ram, tin khawthlang lamah Palestine ram thenkhat a huam a. Rom lal ber Tiberius Caesar-a a thih hnuin, heng lai vel ram  roreltu hi lal Areta a ni a, Nabatian lal ram tia hriat a ni. Arabia ram pawh hi Nabatian lal ram chhunga awm a ni. Pathian Thlarau hruaia awmin, Thlarau lam intuai tharna nei turin Paula hi Arabia ramah hian a kal a ni thei a. Pathian thu chhuitu thenkhat chuan, “Paula hian Damaska a chhuah san hnuin ‘inlarnaa a hmuh angin’ Arabia ramah, Pathian thu Jentile-te zingah a tlangaupui ang a, chu chu roreltu lal Areta nen an in hmuh thiam loh tanna a ni thei ang” an ti a. Tichuan Damaskaa  a letleh hnuin lal Areta thupek anga man a nih theih nan khawpui ventirin an phiar ru ta a. Mahse tukverhah kulh hrulah bawma an thlak avangin Paula chu a him ta a ni. (2Kor 11:32-33). 

Kaisari atanga Tarsa: Tirh 9:30-a kan hmuh danin Paula chu Kaisari khuaah an hruai phawt a, chu mi hnuah Tarsa-ah an tir bo ta a ni. Gal 1:21-ah chuan, “Chumi hnu chuan Suria leh Kilikia ramahte ka lo kal a” tih a ni a. Paula hian Kaisari hi Galatia 1:21-ah hian a tarlang ve lo. Amaherawhchu, Kaisari khuaa an hruai hnua an tirh bona Tarsa khua awmna hi Kilikia ram a ni tih kan hre thei awm e.

Phoiniki ram, Kupra thliarkar, Antiokei khua: Phoiniki ram hi tun hma chuan Syria ram huam chhung a mi a ni thin a. Tun hnu chuan Lebanon ram chhunga awm a ni. Jerusalem atangin KM 436 bawr vel a ni. Kupra thliarkar hi Jerusalem atangin KM 408 vel a ni a, BC 58-ah Rom lal ram bung pakhat angin an awm tan a. Grik nun phung leh khawsa zia anga inrelbawl (Hellenise) an ni. Antiokei khua hi Jerusalem atangin KM 768 vel a ni a. BC 300 vel khan Alexander the Great-a sipai hotu Seleucus I Nicator-a din nia sawi a ni a. Chuvang chuan Hellenise khawpui a ni a. Rom sawrkar hnuaia a awm hnuin Rom lal ram chhunga khawpui pawimawh ber pahumna tia sawi thin a ni. Juda darh ho cheng an tam hlein sawi a ni a. Ringtute ‘kristian’ tia an koh hmasak berna hmun a ni. Petera chu Antioke kohhran bishop hmasa bera ngaih a ni a, Ignatius-a, kohhran Pa zinga mi lar tak chu Antiokei bishop pathumna a ni. Tunah chuan Turky ram chungah a awm a. Turky ram khawpui pawimawh tak  Antakya tia an vuah tak chu tun hmaa Antiokei khawpui awmna kha nia sawi a ni.

Jerusalem atanga Tarsa khuaa Paula an tirh bo leh Barnaba’n a zawn chhuahleh inkar, Paula chanchin a reh tak vang vang hun chhung hi kum 6 - 8 dawn lai, a aia tam pawh a ni thei ang tih ringtu mi thahnem tak an awm.

Zin vawi khatna A.D. 46-48: Paula zin hun chungchang thuah hian rin/chhut dan inang lo a awm nual a. A.D 46-48 hi rin dan tlanglawn ber pawla ngaih a ni. A.D 36-40 velah, Damaska ram awptu lal Areta chanchin kan hmu a. A.D 37 hma lamah lal Areta hian Damaska hi a awp tan a nih ring an awm. Paula hi chung lai bawr vela piang thar a ni a. A pian thar hnuin Arabia ramah kum 3 vel a bibo a. Jerusalem atanga Tarsa khaw lama a bik bo leh Barnaba’n a zawn chhuah inkarah hian kum 6-8 kar tla a awm ring an awm bawk. Chutiang anga kan chhut chuan a zin chhuah tan kum atana A.D 46-48 inkar pawm hi a dahdam thlak theiin a rinawm.

Zin vawi 1-naa an khaw tlawhte : Antiokei (Suria ram) atangin an zin tana, ram leh khua an tlawhte chu (a indawt danin): Selukai (Suria ram), Salamis (Kupra thliarkar), Paphos (Kupra thiarkar), Perga (Pamphulia ram), Antiokei (Pisidia ram), Ikonion (Lukaoni ram), Lustra (Lukaoni ram), Derbe (Lukaoni ram) te a ni. Derbe atang hian an kir leh ta a, an kawng ngaiah; Lustra, Ikonion, Antiokei, Perga khuate an tlawh a. Perga atang chuan Attalia khuaah kalin, Attalia atang chuan a tira an chhuah tanna Antiokei khua an thleng leh ta a ni (Tirh 13:4- 14:28). An chhuah tanna khua Antiokei chhiar tel lovin, an zin kal lam hian khua 8 an tlawh a, an haw kir lamah Attalia khua an tlawh bawk. A thei remchang tan Projector hmangin Map nen entir ni se, a tingaihnawmin hriat a tiawlsam lehzualin a rinawm.

Zin chhuah chhan: Chanchin Tha hrila zin vawi hnihnaah hian a tirah Paula leh Barnaba hi an mahni nawr chhuaktu (zin tul an tih chhan) thuhmun mahse (Tirh 15:36), Paula hi Barnaba zin lohna lamah, kawng danga a kal tak daih avangin, a tira an zin tum chhan ber angin a che chhuak ve ta hauh lo a. ‘Tihmakmawh a chunga innghat leh, a hril loh chuan a chung a pik hial dawna a hriat vang’(I Kor 9:16) a ni ta ber awm e.

Zin vawi 2-naa an zin tanna: Chanchin Tha hrila zin vawi hnihna hi mi thenkhat chuan Jerusalem atanga chhuak tan angin an chhiar/tarlang a. Mahse, fet taka chhutin, Jerusalem inkhawmpui atanga Antiokei khuaa an hawin Juda leh Sila te pahnihin an zui a. Tichuan Sila tan chuan Jerusalem hi a zin chhuah tanna a ni a. Paula tan erawh chuan Antiokei khua hi a zin chhuah tanna tiin a chhiar theih a ni.

Zin vawi 2-naa an khaw tlawh 17: Paula leh Sila’n ram an fan zawng zawng hi bible-a tarlan kilhkelh lohte nen ram riat zet a ni. Ram leh khua an tlawhte chu (a indawt danin): Suria ram leh Kilikia ram an fan chhuah hnuin – Derbe (Lukaoni ram), Lustra (Lukaoni ram), Troas ((Musia ram), Samotrhaki (Thliarkar), Neapoli (Makedonia ram), Philipi (Makedonia ram), Amphipoli (Makedonia ram), Apollonia (Makedonia ram), Thessalonika (Makedonia ram), Beroia (Makedonia ram), Atheni (Greece), Korinth (Greece), Krenkai (Greece), Ephesi (Asia ram), Kaisari (Palestine), Jerusalem (Palestine), Antiokei (Suria). Tirh. 15:41- 18:22. Khua 17 zet tarlan a ni a, heng bakah hian khaw tam tak bible-a tarlan loh a awm bawk ang.

Zin vawi 3-naa an khaw tlawhte: Galatia leh Prugia ram a fang chhuak vek a. Ephesi khua atangin makedonia ram a pan a, Makedonia ram a fan chhuah hnuin, Grik ramah a kal leh a. Grik rama a awm laiin Suria ram lamah haw a tum a, mahse a chipui ten an phiar avangin Makedonia ram lamah a haw kual ta zawk a. Makedonia ram atang chuan Troas khua (Musia ram), Assi khua, Mitulini khua, Sami thiarkar, Mileti khua (Asia ram) (Tirh 18:23,  19:1, 20:1-3, 20:13-15) lamah an kal a. Mileti atangin – Kawi thliarkar, Rodi thliarkar, Patra khua, Turi khua, Ptolemi khua, Kaisari khua, Jerusalem khua (Tirh 21:1-15).


--------------------------------

ZIRLAI A SEI LUAT AVANGA PAIH THEN TE

(Heng hi a chik zui peihte tan kan dah chhuak tel mai mai ang e. Zirlai Bu pual bika DIARY ka ziah atanga lak  a ni):


Zin vawi 1-naa an khaw tlawhte: Antiokei (Suria ram) atangin an zin tana, ram leh khua an tlawhte chu (a indawt danin): Selukai (Suria ram), Salamis (Kupra thliarkar), Paphos (Kupra thiarkar), Perga (Pamphulia ram), Antiokei (Pisidia ram), Ikonion (Lukaoni ram), Lustra (Lukaoni ram), Derbe (Lukaoni ram) te a ni. Derbe atang hian an kir leh ta a, an kawng ngaiah; Lustra, Ikonion, Antiokei, Perga khuate an tlawh a. Perga atang chuan Attalia khuaah kalin, Attalia atang chuan a tira an chhuah tanna Antiokei khua an thleng leh ta a ni (Tirh 13:4- 14:28). An chhuah tanna khua Antiokei chhiar tel lovin, an zin kal lam hian khua 8 an tlawh a, an haw kir lamah Attalia khua an tlawh bawk. A thei remchang tan Projector hmangin Map nen entir ni se, a tingaihnawmin hriat a tiawlsam zualin a rinawm. 

Zin vawi 2-naa an khaw tlawh 17: Paula leh Silan ram an fan zawng zawng hi bible-a tarlan kilhkelh lohte nen ram riat (8) zet a ni. Ram leh khua an tlawhte chu (a indawt danin): Suria ram leh Kilikia ram an fan chhuah hnuin – Derbe (Lukaoni ram), Lustra (Lukaoni ram), Troas (Musia ram), Samotrhaki (Thliarkar), Neapoli (Makedonia ram), Philipi (Makedonia ram), Amphipoli (Makedonia ram), Apollonia (Makedonia ram), Thessalonika (Makedonia ram), Beroia (Makedonia ram), Atheni (Greece), Korinth (Greece), Krenkai (Greece), Ephesi (Asia ram), Kaisari (Palestine), Jerusalem (Palestine?), Antiokei (Suria). Tirh15:41- 18:22. Khua 17 zet tarlan a ni a, heng bakah hian khaw tam tak bible-a tarlan loh a awm bawk ang. 


Zin chhuah chhan: Chanchin Tha hrila zin vawi hnihnaah hian a tirah Paula leh Barnaba hi an mahni nawr chhuaktu (zin tul an tih chhan) thuhmun mahse (Tirh 15:36), Paula hi Barnaba zin lohna lamah, kawng danga a kal daih avangin, a tira an zin tum chhan ber angin a che chhuak ve ta hauh lo a. ‘Tihmakmawh a chunga innghat leh, a hril loh chuan a chung a pik hial dawna a hriat vang’(I Kor 9:16) a ni ta ber awm e. 


Zin vawi 3-naa an khaw tlawhte: Galatia leh Prugia ram a fang chhuak vek a. Ephesi khua atangin Makedonia ram a pan a, Makedonia ram a fan chhuah hnuin, Grik ramah a kal leh a. Grik rama a awm laiin Suria ram lamah haw a tum a, mahse a chipui ten an phiar avangin   Makedonia ram lamah a haw kual ta zawk a. Makedonia ram atang chuan Troas khua (Musia ram), Assi khua, Mitulini khua, Sami thiarkar, Mileti khua (Asia ram) (Tirh 18:23,  19:1, 20:13, 20:13-15) lamah an kal a. Mileti atangin – Kawi thliarkar, Rodi thliarkar, Patra khua, Turi khua, Ptolemi khua, Kaisari khua, Jerusalem khua (Tirh 21:1-15). 


HE ZIRLAI VEK ATANG HIAN – Words 2000 a (la) pelh nasat avangin - Zirlai Chhung Thu heng hi Ka Paih Bawk; 

 

- Zin vawi khat hnua thil thleng thenkhat: 

(He lai paragrapoh bik hi a tirah chuan 3. i) chhunzawmna paragraph a ni. A sei lutuk avanga paih zinga tel a ni)

Paula leh Barnaba zin an lo kir leh chuan, Judai ram atanga Antiokei-a lo kal mi thenkhatin, 

“Mosia dan anga serh in tan tir loh chuan chhandam in ni thei lo vang” (Tirh 15:1) tia Jentile ringtute an zirtir avang leh chu zirtirna chu Paula leh Barnaban an pawm loh avangin an inkarah inhnialna nasa tak a chhuak a. Tirhkohte leh upate hnena an thu inchuh thlen tur leh rel fel turin Jerusalem an pan ta a ni.  

Jerusalem inkhawmpuiah chuan Jacoba rawtna angina ‘Jentailte zinga Pathian lam hawite chu ti hreawm lo i la, milem biakna thil bawlhhlawh ei te, inngaih te, sa rehhlum leh thisen ei te ching lo turin lehkha thawn ni se’ (Tirh15:19) an ti a. Jentail ringtute hnena an thuchhuak thlen turin ‘Juda leh Sila chu Paula leh Barnaba rualin tirh ni se’ an tih angin an tir a. Antiokei khuaa ringtute thlamuanin an tinghet bawk a (Tirh15:22-35). Chanchin Tha hrila Paula a zin chhuah leh thlengin Sila phei chu Antiokei-ah hian a cham chhunzawm a ni. 

 

- Zin vawi hnihnaa a thil tawn thenkhat:  

(He lai paragrapoh bik hi a tirah chuan 3. ii) chhunzawmna paragraph a ni. A sei lutuk avanga paih zinga tel a ni)

Chanchin Tha hrila a(n) zin vawi hnihna huam chhungah hian, thil tawn lang sar tak tak Paula hian a nei nual a, chungte chu; a) Paula leh Barnaba an inthen a, a hrangin Chanchin  Tha an hril (Tirh15:37-41), b) Timothea nen an intawng (Tirh16:1-3), c) Asia ramah leh 

Bethunia ramahte thuhril an tum a, mahse Thlarau Thuanghlimin a khap (Tirh16:6-7), d) Makedonia rama thu hril tura sawmna leh Pathian kohna zel angin a hmu (Tirh16:9-10), e) Ludi a piang thara, a chhungte nen baptisma an chang (Tirh11-15), f) Philipi khuaah Sila nen lung inah an tang a, an chhuakleh (Tirh16:16-40), g) Atheni khuaah Pathian thu a hril (Tirh17:16-34). h) Korinth khuaa mi tam takin Pathian an ring a, baptisma an chang (Tirh 18:7-8), i) Pathianin Paula hnenah mumang angin thu a sawi a, a thlamuan (Tirh 18:9-10). 

 

- Zin vawi thumnaa a thil tawn thenkhat:  

(He lai paragrapoh bik hi a tirah chuan 3. iii) chhunzawmna paragraph a ni. A sei lutuk avanga paih zinga tel a ni)

Chanchin Tha hrila a zin vawi thumnaa a thil tawn lang sar zualte chu; Ephesi khuaa zirtirhote chungah kut a nghat a, Thlarau Thianghlim an chang a, tawng hriat lohtea thu sawiin Pathian thu an hril a (Tirh19:6), Paula chungah Thlarau Thianghlim thiltihtheihna nasa tak a thleng a, a thuamhnaw atang ringawt pawhin dam lo ten damna an chang a, mihring kaw chhung ata ramhuaite pawhin an chhuah phah  a (Tirh19:11-12), Paulan thu a sawi laiin tlangval Eutuka muthlu chu inchhawng thumna atangin a tla a, mahse a dam leh (Tirh20:712), Ephesi khuaa uphote chu Mileti khuaa a awm laiin a koh tir a, inthlahna thu a sawi (Tirh 20:17-38), mi thenkhatin Thlarau Thianghlim hriattirna an dawn angin Paula chu Jerusalem khua tlawh lo turin vawi hnih (2) hriattir a ni a, mahse Jerusalem chu a tlawh a, man a tawk ta a ni (Tirh21:4 & 10-15).    

(NOTES: Hah tak leh uluk em ema ka lo chhui tawh han paih leh chu a uiawm thin hle mai.14/022024@12:40pm).

Sunday, 16 February 2025

ZIRLAI 5 NA: A PIAN THAR HNUA PAULA NUN BIH CHIANNA

 Bible thu chiar tur : Ephesi 3:7-11.

Thuvawn         : Krista hnenah khenbehin ka awm ta; nimahsela ka nung a ni; keimah erawh chu ka ni tawh lo, Krista chu keimaah a nung zawk a ni. Tin, tunah tisaa ka nung hi rinnaa nung ka ni, Pathian fapa, mi hmangaiha ka aia inpetu rinnaah chuan (Galatia 2:20-21).


1. THUHMAHRUAI: 

He zirlah hian a pian thar hnua Paula nun bih chianna kan tarlang ang. A pian thar hmaa a nihna danglam tak chanchin kan hre tawh a. A pian thar hnua a nun inthlak danglam tak mai hian Pathian chhandamna hlut zia leh ropui zia fiah takin a tarlang theiin a rinawm. 

2. A PIAN THAR HNUA PAULA NUN:

Pathian thiltihtheihnain Paula nun a thlak danglam nasat zia hi tar lan sen rual a ni lo. He tiang hian lo tarlang i la;

 

i) Krista bawih a lo ni ta:

A lehkhathawn hmanga amah a inhriattirin, Paula hian thu hman uar tak a nei a, chungte chu; ‘tirhkoh’ tih leh, ‘bawih’ tih a ni. ‘Paula, Isua Krista bawih’ tiin Rom mite hnenah pawh a inhriattir a (Rom 1:1). 

Tunhmaa a lo tihduhdah thin Isua ‘lamtang’ mai pawh ni lovin, a bawihah a intulut a. Bawih chuan neitu a nei a, a neitu thu anga a awm a tul a, a neitu duh zawng ngaichangin a lakah inphahhnuai taka a awm a tul thin a. ‘Krista Isua bawih’ tih tawngkam Paulan a hmang hian; Isua nena an inlaichinna leh Isua laka a rilru put dan a tarlang a. A nun pumpui neitu leh a chunga roreltu chu Isua a ni a, a duhzawng tih leh a lawmna thlen pawh a thupui a lo ni ta a ni. “Nazaret Isua hming kalh lamin thil tam tak ti i la thain ka ring thin a” (Tirh 26:8) titu leh, “Hmanah chuan tisa leh rilru duhzawng tiin, kan tisa chaknate angina kan awm vek a…” (Eph 2:3) titu khan, “Krista bawih anga thinlunga Pathian duhzawng ti zawkin…” tih rilru a lo pu ta a ni.


ii) Amah avangin mi ten Pathian an chawimawi: 

Gal1:23-ah chuan, ‘rinna a tihkhawloh thin chu Paulan a hril ta zawk’ tih thu ringtu ten an lo hritin; “Pathian an chawimawi ta a” tih thu kan hmu a. Tun hma chuan amah avangin mi tam tak  tih manganin an awm thin a, tih duhdah leh vuak pawh an tuar a, phuarin an awm a, tan inah pawh tan tirin an awm bawk thin. Heng bakah hian, hlau leh ralti reng renga an awm tum pawh a tam hlein a rinawm. 

Pathian chhandamna ropui tak lo thlengin Paula nun a tih danglam achinah chuan amah avang vekin mi ten Pathian an chawimawi ve ta thung a. Pathian hnathawh ropui tak avanga nun inthlakthleng danglamnain Pathian chawimawi tir hial khawpa mite a khawih che thei hi danglamna duhawm tak a ni. A pian thar hnua a hun kal zel kan chhui kir phei chuan; Pathian an chawimawi theihna tura mi sang tam takte Krista ke bula hruaitu, a tihduhdah Isua hmanraw ropui ber zinga mi a nih dan a hriat theih a ni.  


iii) Krista tana nung a ni:

Tunhma chuan Paula chu Dan lama pharisai, Dan thua felna lama sawiselbo a ni (Phil3:6). Thlahtute thurochhiah chunga thahnem ngai em em a ni a. Judate sakhaw biak dan kawngah pawh a chite zinga a rualpui tam takte lehpeltu a ni (Gal1:14). Juda-ho sakhaw biak dan leh nun phung (Judaism) humhalh kawnga thahnem ngai em em, chu mi avanga Chanchin Tha namen lova do daltu a ni bawk. A tawi zawngin; ama tan, an chhungkua tan, ram leh hnam tan, a sakhaw thurin tana a nun pumpui hmang leh, hlawkna tur nia a hriat ang pianga nung thin mi a ni. 

Amaherawhchu, a hnena inlar Isua avang chuan a nun chu tih danglamin a lo awm ta a. “Krista hnenah khenbehin ka awm ta; nimahsela ka nung a ni; keimah erawh ka ni tawh lo, Krista chu keimahah a nung zawk a ni” (Gal 2:20) a ti ta a. A tana hlawkna tur apiangte pawh Krista avangin channaah a ruat a, hnawmhneah a ngai a (Phil 4:8). “Kei atan zawng nun hi Krista a ni” (Phil 1:21) tiin, “Kan nun chuan Lalpa tan kan nung a; kan thih pawhin Lalpa tan kan thi a ni si a; chuvangin kan nun pawhin, kan thih pawhin, Lalpa ta kan ni” (Rom 14: 8) a ti bawk a. Atheni khuaa thu a hril tuma a sawi angin a nun pumpui chu ‘Krista Isua avanga nung, che, leh awm’ (Tirh 17:28) a lo ni ta ni. 

Krista tana nung chu; nun laipui bera Isua dahtu nun a ni a, mahni inphatsan nun a ni a, inngaitlawm nun a ni a, mite rawngbawlsak nun a ni a, tawngtai leh Pathian fak nun a ni a, fel taka ti thin nun, taima nun, rinawm nun, Pathian tilawm nun, kraws pu nun , adt a ni. Heng zawng zawng hi Paulan Krista tana nun a hman dan a lo ni ta a ni.


iv) A hnenah Lalpa a inpuang thin:

Mi piangthar tawh Pathian nena inlaichinna nei tha leh tha lote danglamna pakhat chu; inlaichinna nei thate nunah chuan Lalpa a inpuang fo thin tih hi a ni. Hei hi ‘khawvel mite leh Pathian mite danglamna’ ti pawhin a sawi theih. 

Inlaichinna tha tak Pathian leh Paula inkarah pawh a awm thin tih tichiangtu chu ‘Paula hnenah hian kawng tam takin Pathian a inpuang thin’ tih hi a ni. Van thumna leh Paradis meuhvah lak chhoh a ni a (2Kor12:2-4); a hnena Pathian inpuan dan hi lehkha phek tawiteah tarlan sen rual a ni lo. 


v) Mi entawn tlak leh nun tam nei a ni:

Mi thianghlimte chunga a thil tihsual nasa tak vanga a chanchin an sawi thin, ringtu tam takin a chanchin an hriat ringawt atanga a ruka an tih, Paula chu - Isua nen an intawn tik atang chuan; mi entawn tlak leh, entawn tlak ni tura tan la fo thin a lo ni ta a ni. 

Entawn tlak a nih zia tilang a, amah entawn tura fuihna huai taka sawi thin mi a ni. Entir nan; “Mi zirtute ni rawh u.” (1Kor 11:1). “Entawn tur keini min nei.” (Phil 3:17). “Ka awm dan zirtute lo ni hlawm rawh u.” (Phil 3:17). “Nangnin min zirna turin in mi entawn atan kan insiam zawk a ni.” (2The 3:9). “Chhandam mekahte leh boral mekahte chuan Pathian tan Krista rimtui kan ni si a.” (2 Kor 2:15). “In thil zir te, in thil pawm te, in thil hriat te, keimaha in hmuhte pawh kha, khang ang khan ti thin ang che u.” (Phil 4:9) tiin.

Heng bakah hian, Paula chu nun tam nei mi a ni a. Amah insawi danin; tlawm taka awm dan a thiam a, hausaa awm dan a thiam a, tlai leh riltama awm dan a thiam a, hausa leh tlachhama awm dan thuruk pawh a hria a (Phil 4:12). Mi tam leh zual a lakluh theih nan mi zawng zawng bawihah a insiam thin a. Juda te, Dan hnuai awm te, dan nei lo te, chak lo te a lakluh theih nan Juda mi angin, Dan hnuaia awm angin, dan nei lo angin, chak lo angin a awm thiam bawk thin a ni (1Kor9:19-22). 


vi) Hrehawmna leh tuarna nasa tak hmachhawn thin a ni: 

Paula chungah hian chung lam hrin nihna leh tuarnate hi a rualin a thleng ta mai em ni tih turin, “Ka hming avangin hrehawm engtia nasa nge a tuar tur amah ka la hriattir dawn a ni” (Tirh 9:16) tih chu Anania hnena Paula tana thu lo thleng a ni. A pian thar hnu lawk atang chuan a nunah tuarna lo thlengin; Judate chu amah tihhlum tumin an inrawn a, kulh tukverha thlak ngaiin a awm hial a ni (Tirh9:23-25). 

Heng lo hi tuarna leh rehawmna tam tak a tawk a; thawhrimna nasa tak te, tan ina tan te, thi lek leka Judate leh Rom mite laka vuakna hleihluak tak te, tin; lunga den, lawng chhiatna vawi thum, zan khat leh ni khat tuifinriata awm, khaw kar kawng zinna hahthlak, luite laka hlauhawmna, suamhmangte laka hlauhawmna, a chipuite laka hlauhawmna, Jentailte laka hlauhawmna, khawpuia hlauhawmna, thlalera hlauhawmna, tuifinriata hlauhawmna, unau lerte zinga hlauhawmna, thawhhahna leh thawhrimna, vawi tam tak mut hilh theih lohna, riltam leh tuihalna, chaw ei tur neih lohna, khawsik, saruaka awmna, kohhran a ngaihtuahna leh chu mi avanga delhtu (2 Kor 11:23-28) leh, tuarna dang tam tak (2 Kor 1:8-10; 4:8-12) a tuar bawk. Hrehawmna leh tuarna avangin Paula hi a hnung tawlhin a tlawm ngai lo a ni. 


vii) Mi belhchian dawl a ni:

Profesor F.F. Bruce chuan, “Mihringte chanchin chhui zui theih zingah Paula tluka belhchian dawl an vang hle ang” a ti a. Hman lai kristian Gnostic-ho thu ziak ‘Nomad’ an tihah pawh, “Kan chhandamtu tih lovah chuan, mihring tana hlawkna thlen nasa bertu chu Paula a ni” tiin Paula fakna a awm. 

2Kor6:3-10-ah chuan, “Kan rawngbawl hna hi an dem lohna turin… Pathian rawngbawltute angin engkimah mi mit tlungin kan awm zawk thin” tiin, mi mit tlunga a awm thinna kawng sawm pariat (18) a tarlang a, chungte chu; nasa taka chhelnaah te, hrehawmnaah te, neksawrnaah te, hnawhchepnaah te, vuaknaah te, lung in tannaah te, buainaah te, thawhrimnaah te, mutmawhnaah te, chaw ngheinaah te, thianghlimnaah te, hriatnaah te, dawhtheihnaah te, ngilneihnaah te, Thalarau Thianghlimah te, hmangaihna tak takah te, thutak thuah te, Pathian thiltihtheihnaahte… tih a ni. Mi belhchian dawl a nih theih nan, “…tuman min dem lohna turin kan fimkhur a, Lalpa ngaih chauhvah ni lovin mihring ngaih pawha thil mawi kan ngaihtuah lawk thin” (2Kor 8:20-21) a ti hial a ni.


3. KHAIKHAWMNA:

Heng a chunga kan tar lante bakah hian; rim taka thawk thin a nihna te (Kol1:29; 1Thess2:9; 2Thess3:8; 1Tim4:10), lawm thin, Pathian chawimawi thin a nihna te (2Kor12:10; Tirh 16:25), chunglam thiltihtheihna rinchhan mi a nihna te (2Kor10:4), Chanchin Tha chhuang leh nunpui tlattu a nih zia te (Rom1:16), Kohhran vei, humhalh leh thutaka chawmtu a nih zia te (2Kor11:28-29), mi dangte Krista ke bula hruaitu a nih dan te, Thlarau lam Pa nih a tlin zia te, adt leh a dang tam tak a awm a, tarlan sen rual a ni lo.

Kan zir tawh atangin a khaikhawmna lo siam i la;

i) A pian thar hnuin Paula chu Krista bawih a lo ni ta a. A nun pumpui neitu leh a chunga roreltu chu Isua niin, a duhzawng tih sak leh a lawmna thlen chu a thupui ber a ni.

ii) Amah avangin mi ten Pathian an chawimawi a. Pathian hnathawh ropui tak avanga a nun inthlakthleng danglamna chuan Pathian chawimawi tir hial khawpin mite a khawih che thin. 

iii) A tunhma nun chu; mani tan, chhungkua tan, ram leh hnam tan, a sakhaw thurin leh a hlawkna tur nia a hriat apiang anga nun a ni. Kirsta nen an intawh achinah erawh chuan chung chu thlak danglamin a lo awm ta a; Krista Isua avang chauha nung, che, leh awm (Tirh 17:28) a lo ni ta ni. 

iv) A pian thar hnuin a nunah kawng hrang hrangin, vawi tam Pathian a inpuang a. Chu chuan Pathian nena an inlaichinna that zia a tarlang a. Pathian inpuanna nun nei turin Pathian a hnaih reng tihna a ni a. Pathian duh zawng leh a lawmzawng tiin amah pawh a awm reng thin tihna a ni.

v) Mite entawn tlak leh nun tam nei mi a ni a. Chu nun chu Thlarau Thianghlim zara amaha duhna leh tumna lian tak avanga lo awm; mahni inhnek thin, taksa tichhel thin, a thuhnuaia mahni indah thin a ni (1Kor 9:26-27).

vi) Hrehawmna leh tuarna namen lo pal tlang thin mi, chutiang avanga hnung tawlh leh tlawm ngai lo mi a ni.

vii) Mi belhchian dawl, mi mit tlunga awm tum thin mi a ni.


SAWI HO TUR: 

‘A Pian thar hnua Paula nun bih chianna’ hi tehna atana hmangin; tunlai mi Paiangtharte nuna tlakchham awm nia kan hriatte sawiho ni se.


ZIRLAI PUITU:


Tirhkoh: Tirhkoh (apostle) tih tawngkam leh nihna hi kawng hrang hrangin hmanna a awm a. Chung zinga pahnih chu; i) Vuahchawp (non-technical): Entirna; Tita leh a thian chu ‘kohhran-ho pawlte tirhkoh’ tia sawi an ni a (IIKor8:23). Tin, Epaphrodita chu ‘ka sipai pui leh in tirhkoh’ tiin Paulan a ko bawk (Phil2:25). An hnathawh emaw thil tih azira mi thenkhatin nihna zahawm nia an ngaih an invuah chawp emaw mi dangin an vuah chawp hi a ni. ii) Zahawm (solemn): He tiang tirhkoh hi chu mihring invuah chawp tirhkoh mai ni lo, a tirtu leh kotu pawh Pathian ngei tih hai rual loh, chunglam kohna dawng leh tirtu nei ngeite an ni. He tiang hi Paula tirhkoha a inchhal dan a ni (Gal1:1; Eph1:1; Kol1:1). ‘Pathian emaw Isua Krista tirhkoh’ a inti kher thin.

Bawih: Saptawng bible lehlin thenkhatah chuan ‘servant’ (chhiahhlawh) tiin dah a ni. A tawng bul lamah chuan ‘daulos’ (dao-los) a ni a, chu chu ‘sal/bawih’ tihna a ni. Sal emaw bawih tih tawngkam leh nihna hian thil duhawm lo lam a kawh avangin, chhiahhlawh tia dah/lehlin fo a ni a, chhiahhlawh thumal hmanna bik ‘diakonia’ (dia-ko-nia) a awm avangin ‘daulos’ chu ‘sal/bawih’ tia lehlinin a tawng bul a phawk chhuak zawk a ni. Hmanlai chuan lal ber thu kengtu chu, thu a va thlenna hnena a inhriattirin, ‘lal ber bawih/chhiahhlawh…(chu mi chu)… ka ni e’ a inti thin a. A nihna takah chuan mi lian, mi ropui leh zahawm, lal khawnbawl hialte pawh a ni thin. ‘Bawih’ tawngkam hman a nih hian lal leh a aiawha tirh inkar emaw inlaichinna  thuk tak a tilang a ni.

Krista Isua hriatna (Hei hi ‘zirlai puitu’-ah a lo awm a, a chhan ka hre thei ta lo. Ka ziah tawh sa ka revise avanga ka paih leh tawh ‘thu hlawm’ thenkhat atangha lo awm a nih a rinawm. Thil dang atana a la tangkai takah ka paih hlen ta lo a ni): ‘Krista Isua hriatna’ hi thenkhat chuan ‘Isuan Paula a hriatna’ anga sawi an awm. Pathian inpuanna leh inlaichinna thuk tak avanga ‘Paulan Isua a hriatna’ a ni. Bung3:8-ah hian Grik tawng, ‘gnosis’ (naw-sis: knowledge - hriatna) a hman avangin hriat sual a awl hle a, chuvang chuan tunlai bible lehlin tam tak; Common English Bible (CEB); Complete Jewish Bible (CJB); English Standard Version (ESV); New American Standard Bible ( NASB); New English Translation (NET); New International Version (NIV); New Jerusalem Bible (NJB); New Revised Standard Bible (NRSV); Revised Standard Bible (RSV), adt te chuan ‘knowing’ (naw-ing: hriatna) an hmang zawk a. Gerald Hawthorne leh Ralph Martin-te chuan, hriat sual awm thei pumpelh nan ‘Philipi Hrilhfiahna Bu’ah chuan, ‘mimal’ (personal) belhin ‘mimal Krista Isua hriatna’ tiin an dah hial a ni. Amaherawhchu, he ‘mimal hriatna’  hi Isua/Pathian inpuan chhuahna avang chauha awm a ni.


Lakluh: Lakluh hi King James Verson (KJV) leh Webster Bible Translation (WBT)-ahte chuan ‘gain’ (hlawkna) tih thumal hman a nih laiin -  CEV, ESV, NIV, leh lehlin dangahte chuan ‘win’ (uin: hnehna) thumal hman a ni a. A awmzia chu; ‘hlawkna Paulan a chan theih nan emaw mi dang rilru a hneh theih nan’ kawng hrang hrangin Paula a intidanglam thin tihna mai a ni. 


Vuakna hleihluak tak: Mi an inkhin emaw inhnial buaina a awmin, a thiam lo zawk chu an bawhkhuh tir a, vawi sawmli (40) tling loin hruihrualin an vaw thin (Deu 25:1-3). Chutiang ang hremna chu Paula hian Judate lakah vawi nga (5) a tawng tawh a, ‘vawi khata vawi sawmli tling lo’ a nih chuan hruihruala vuak a tuar zawng zawng chu vuak za sawmkua panga 195 tihna a ni. Heng bakah hian vawi thum (3) tianga vuak a tawk a, tianga invuak hi Rom ho inhrem dan bik deuha sawi a ni.


Tuifinriata awm: Lawng chhiatna avangin miin tuifinriatah chhiatna a tawk a, lawng keh them emaw hmangin tuifawn karah tanpuitu a hmuh hma loh chuan a lo inham tang hram hram ang hi a ni.

Unau lerte: Unau lerte hi saptawng bible tam takah chuan ‘false brethren/believers’ tiin dah a ni. Ringtu anga insawi, ringtu tak ni si lo ho an ni.

Sunday, 9 February 2025

ZIRLAI 4 NA : PAULA A PIANG THAR

Bible thu chiar tur: Tirhkohte9:1 -25.

Thuvawn : Chutichuan tunah zawng Krista Isuaa awmte tan chuan thiamloh chantirna reng a awm tawh lo. Krista Isuaa Nunna Thlarau dan chuan sualna leh thihna dan ata chu mi tichhuak tawh si a (Rom8:1-2).

1. THUHMAHRUAI:

He zirlaiah hian Paula pian thar dan chanchin chauh kan zir dawn lova, a pian thar lai leh a pian thar hnua thil thleng pawimawhte pawh tarlan kan tum ang. 


2. PAULA PIAN THAR THU:

Paula Pian thar thu hi Tirhkohte Thiltih bu leh hmun dangah thu ziak dan kal hmang inang vek lovin hmun thum (3); Tirh9:1- 22 te, Gal1:11-17 te, Phil3:4-17-ah tarlan a ni.  Tin, Tirhkohte Thiltih buah hian bung 9-ah leh bung dangah, a pian thar thu hi tarlanna a awm bawk (Tirh22:1-21; 26:2-23). A pian thar dan hi then thumin, bible thu ang diak diak ni lovin, thil thlen dan indawtin lo tarlang i la;

Then 1-na:

- Lunga an den hlum tak, Stephana kha Paulan a thih a remtihpui hnuin, Isua zirtirte chu vauin, thah a tum thu te pawh a chhak chhuak leh a.

- Puithiam lalber hnen atanga lehkha lain, an thu hmu leh an tirhna lehkha nen chuan (26:12) Isua hming lam apiang phuar tum leh manganna namen lo tak kohhrante chunga thlen tumin (9:14) Damaska khuaah kal a tum a.

- Damaska khua a thlen hma, kalkawnga a(n) kal lai chuan,  thawklehkhatan eng, van ata a lo eng ta phut a.

- Tichuan leiah an tlu a, Paula hnenah chuan ‘aw’ a lo thleng ta a.

- ‘Aw’ a hriat chuan tiduhdahtu a nih zia leh a tihduhdah chu Amah Isua ngei a nih thu chiang takin a hrilh a. Tin, ‘aw’ chuan, tho tur leh khuaa lut turin a hrilh a, a tihtur hrilhtu a la neih tur thu nen lam a hrilh a ni.

- Heng thil a thlen lai hian, a hnena kal vete chuan ‘eng’ chu an hmu a, a betu aw erawh an hriat loh avangin thil thleng awmzia hi an hrethiam lo. 

- Tichuan, lei ata a thawhleh hnuin, eng avangin Paula chuan engmah a hmu thei ta lova, kaih ngaiin a awm ta a. 

- Damaska khuaa an hruai hnu pawhin ni thum (3) zet khaw hmu lo leh engmah ei-in lovin a awm a. A tawngtai nasat bakah, hriatna danglam tak dawng hialin Pathian a dawr zui a ni (Tirh 9:11b – 12).


Then 2-na:

- Ni thum (3) zet khaw hmu lo leh Pathian biaa hun a hman mek laiin, Zirtir zinga pakhat Anania hnenah mumang angin Lalpa a inlar a. Paula awmna kawhhmuhin; ‘zawt chhuak a, mit varna a lo neih leh theihna tura a chunga kut nghat turin’ a ti a.

- Anania chuan Paula chanchin dik tak a hriat dan Lalpa a hrilh hnuin, Lalpa chuan Paula chunga thil lo la thleng tur a hrilh a. Hrilhlawkna a dawn ang chuan Paula chu a zawng chhuak ta a ni.

- Pathianin Paula chunga tih tur a tuk zawng zawng Ananian a tih hnuin Paula mit ata phuhlip ang a lo tla a, a mit chu a lo var leh ta a.

- Tichuan, Paula chuan baptisma a chang a, chaw a ei a, a lo chak tha leh ta a ni.


Then 3-na:

- Heng thil zawng zawng Paula chunga a thlen hnu hian, Damaska khuaa zirtirhote hnenah chuan ni engzat emaw lai a la awm chhunzawm a.

- Inkhawmna ina mite tih mangan tum khan, Isua chu Pathian fapa a nih zia thu a tlangaupui ta a.

- Ringtute a tihduhdah thin zia leh Damaskaa a kal chhan hriatpuitute chuan Paula nun inthlak ta chanchin an hriat chuan mak an ti hle a.

- Ani erawh chu a lo chak lehzual a. Isua chu krista a ni tak zet tih hrilhfiahin, Damaska khuaa Juda awmte chu a ti dang hiau thin.

- Ni rei tak hnuah chuan Judate chuan Paula chu tihhlum tumin an phiar ru a. Kulh kawngka tinahte chuan achhun azanin an chang a. Kulh tukverhah bawma thlak ngai hial khawpin dinhmun khirhkhan tak a hmachhawn a ni.


3. PAULA PIANTHAR THUA THIL CHHINCHHIAH TLAK ZUALTE:

i) A nunah Pathian a inpuang chhuak:

Damaska khua a thlen hmaa Paula chunga thil lo thleng langsar tak pahnih chu; i) Eng leh, ii) Aw a ni. Pathian hian mihring leh a thil siam dangte hnenah inpuan chhuah dan chi hrang hrang a nei a. A tirin mi zawng zawng hnenah ‘eng’ leh ‘aw’ a thleng vek lo. Pathian a inpuan chhuah tawhnaah thung chuan ‘mihringin a sawi chhuah rual loh’ emaw ‘thil thleng danglam’ a awm ngei thin a. Chutiang thil lo awm chuan hai rual lovin Pathian a inpuang chhuak a ni tih a tichiang thin. 


ii) A nun thlak danglamin a awm a, thil dik lo a tih thinte pawh a bansan:

Pathian hnen ata lo chhuak ‘Eng’ leh ‘Aw’ a chunga lo thleng chuan Paula nunah danglamna a thlen chawpchilh nghal a. Thil dik lo, Pathian duh loh zawng a tih thin, a tih mek leh tih a tum chu tawp sanin, a nun thlak danglamin a awm a ni. Damaska khuaa a kal chhan chu; a) Isua hming kalh lama a thiltihte tih chhunzawm a tum, b) Inkhawmna in zawng zawnga mite hnenah Puithiam lal ber lehkha pek a tum, c) Kawngah ringtu tupawh a hmuh chuan hmeichhia leh mipa thliar lovin phuar chungin hrem atan Jerusalemah hruai a tum bawk. 

Mahse, heng a thil tum zawng zawng hi bansanin, mahni inbuaipui leh mi dang buaipui ngai hialin a awm ta zawk a. Chaw pawh ei lovin, tawngtaiin a hun a hmang a. A chungah hian simna leh nun inthlakthlengna a thleng takzet a ni.


iii) Pathian bia leh pawlin a hun a hmang chhunzawm:

Lei ata a thawh hnuin a mitin khua a hmu thei lo va. Damaska khuaah a thian ten kaiin, an hruai lut a. “Ni thum khaw hmu lovin a awm a. Engmah a eiin a in lo” (Tirh 9:9). Tin, Anania leh Lalpa an indawr laiin, “Ngai teh, a tawngtai mek a ni” tiin Tirh 9:11-ah kan hmu. 

Paula hian a chunga thil thleng hi a la thutak hle a. A nuna thil thleng mekah hian amamawh chhanna  chu ‘thil dangah’ ni lovin, Pathian hnenah zawngin Pathian a dawr a ni. Tin, hrilhlawkna awm tawh mahse (Tirh9:6b); chaw ngheiin, tawngtaiin, Pathian a pawl a, chu chu chu a hlawkpui hle a. A tawngtaina chuan Pathian chet tirin; Anania hnenah Pathian a inlar a, Ananaia chu Paula hnenah tirh a ni a, a chunga thil thleng tur pawh Pathianin a hmuh lawk tir a (Tirh9:10-12). A nuna thil danglam thleng hian Pathian be tur leh pawl turin Paula hi a khawih che takmeuh a ni.


iv) Thlarau Thianghlima a khah theihna tur ngaih pawimawh a ni:

Tirh9:17-ah chuan,  “Thlarau Thianghlim khata i awm theih nan, Lalpa i lo kalna kawnga i hnena inlar Isua khan mi rawn tir a ni” tiin kan hmu a. He mi thu avang hian  Paula hi Thlarau Thianghlima khatin a awm nghal mai lo. 

Damaska kawnga a thil tawn lai khan Pathian aw a hre ngei a, tin khaw hmu thei lova a awm lai pawhin Pathian hnen ata hriatna a dawng ngei tih kan hria. He tichung hian, Anania tawngkam leh Anania’n Paula a hmuh dan hi a dik a nih chuan; Paula hi Thlarau Thianghlima khat a la ni lo a tih a hriat a. Piantharna chang tawhte chunga Pathian thil tum erawh chu Thlarau Thianghlima chhun khah a ni. Chuvangchuan Pathianin Anania a tir chhan ber pawh; a) Paula mit varna tur leh, b) Thlarau Thuanghlim khata Paula a awm theih nan tih a ni. Thlarau Thianghlima khat tura tuihalna hi mi zawng zawngin an nei nghal lo a nih pawhin, mi piangthar tawh zawng zawngte chuan kan ngai pawimawh hle tur a ni tih hei hian min zirtir a ni.

v) Ringtu Baptisma a chang:

Isua Krista rin avanga miin a duhthlanna ngeia a rinna puan chhuah nana Pa leh fapa leh Thlarau Thianglim hminga, tuia hnim phuma, baptisma a chan dan hi ‘ringtu baptisma’ tiin a hrilhfiah theih ang. Paula baptisma chan pawh hi chutiang chu a ni a. A duhthlanna nen, Isua a rin fel tawh hnuin a chang ngei tih a chiang a. Chuvang chuan, ringtu hmasate hun ata tawh kohhranin a ngaih pawimawh em em baptisma, ringtu baptisma ngei Paula hian a chang tih a chiang a ni.   

vi) Pathian mite zingah a awm:

A nunin thil danglam tak a tawh hnu chuan, Paula thil tuipui, ngaihhlut zawng, a thil hmuh leh pawm dante a lo inthlak ta a. A thian kawm leh mi a pawl duhzawng te, a thu ngaihven leh ngaihthlak duhzawngte pawh a lo inthlak a. Tichuan, Damaska khuaa zirtir awmte hnenah ni engzat emaw a awm a, biak inah pawh Pathian chibai buk tur leh a thu tlangaupui turin a kal a (Tirh 9:19b-20). A tawi zawngin, a khawvel chu a inher danglam ta bawih mai a ni.

vii) Miin a nunah danglamna an hmu:

Paula thu hretu zawng zawngte chuan Paula awm dan leh thiltih hrang hrangte an hmuha an hriatin mak an ti a (Tirh 9:21). “He mi hi Jerusalem khaa he hming lamtute tiduhdah thin kha a ni lo vem ni? Chung mite chu puithiam lalte hnena phuar chunga hruai, a rawn kalchhan a nih kha” (Tirh 9:21) an ti a. Ani thung chuan, Isua chu Krista a ni tak zet thih hrilhfiahin, Damaska khuaa Juda awmte chu a tidang hial thin a (Tirh 9:22). Tin, a chipuite huat rawn tling khawpin a rinna - thlak danglama lo awm ta chu tanin a puangzar a, a tihduhdah thin lamah tangin, chu mi atan vek chuan thil zawng zawng chan huamin a pen chhuak ta a ni.

viii) Krista Thu hriatpuitu a lo ni ta:

“I thil hmuhte leh i hnena ka la inlarna tur thilte nen, chu mi rawngbawlah leh hretua siam tur chein i hnenah ka rawn inlar a nih hi” (Tirh 26:16) tia Isuan Paula hnena a lo sawi tawh angin; Paula, Isua tiduhdahtu chu a thu hriatpuitu a lo ni ta. Thuhretu ni turin Paula hian che chhuakin bul a tan a, a puang a, a tan a, a thawk a, a nun danin a lan tir a, a tuar a, a rinawm bawk. Thuhretu a nihna chu hmun tin leh chi tin; fianrial-ah leh mi tam tak zingah, mi lian leh mite zingah, a chipui leh Jentaile zingah pawh a tarlang zel a ni. 

4. KHAIKHAWMNA:

i) Paula nunah Pathian a inpuang chhuak a. Chu chuan chung lam emaw Pathian hrin a nihna a nemnghet a ni.

ii) Thil dik lo a tihte ban sanin, a nun thlak danglamin a awm a. Chu chu simna leh simna avanga nun danglamna a tih theih.

iii) A nuna danglamna thleng hian Pathian be tur leh pawl turin Paula hi a khawih che tel tih kan hria.

iv) Kan thlarau nun venpuitu leh tanpuitu atana Pathian min pekte zingah hian ‘Amah tih tlattu emaw a inpuan thinnate’ thurawn leh kaihruaina hi a a hlawkin a him ber thin.

v) Thlarau Thianghlima a mite chhun khah hi Pathianin a ngai pawimawh takzet a. Mi piang thar tawh zawng zawngte pawhin kan ngai pawimawh tur a ni.

vi) Paula hian ringtu baptisma a chang a. Ringtu hmasate hun ata tawh kohhranin a ngaih pawimawh em em baptisma hi a duhthlanna nen, Isua a rin fel tawh hnuin a chang ngei tih kan hria.

vii) A nuna danglamna a thlen hnuin; Paula thil tuipui te, ngaihhlut zawng te, a thil hmuh leh pawm dan te a lo inthlak a. A piantharna chuan Pathian mite zinga ngampatna nun a pe a ni. 

viii) Miin a nunah danglamna an hmu a, danglam ngam ringtu a ni.

ix) Krista Thu hriatpuitu a ni a. A tihduhdah thin Isua tana nung thin ni.


SAWIHO TUR:

Tunlai ringtute pian tharna hi kan insawisel sak tawn fo niin a lang. Enge a chhan ni ang? Pian tharna kalpui dan tha zawk a awm thei em?


ZIRLAI PUITU:

Damaska: Damaska khaw hming hi bible-ah vawi 55 a lang. Jerusalem atangin mel 135.6 (218km) vela hla a ni. Tunah chuan Siria ram khawpui ber a ni. Rom lal ber Tiberious-a chu AD 37-ah a thi a, a thih hma leh a hnua Rom lal ni ta Kaligula rorel laiin, AD 36 – 40 inkar bawr velah - lal Areta thih thu leh a thih hmaa Damaska awptu a nih thu record-ah a awm a. Heng hun lai hian Juda mi Damaska-a cheng mi tam tak an awm a. Tin, lal Aretan Damaska a awp hun chhung hian Paula hi a piang thar ngei niin a lang a, tichuan ‘a pianthar hun hi AD 40 hma lam (34-40) a ni ang’ tih rin theihin a awm ta a ni.

Eng : Tirh 9:7-ah chuan, “Aw zawng an hre na a, nimahsela tumah an hmu si lo va” tiin kan hmu a. Amaherawhchu, Paula tawngkam ngei tih theih, Tirh 22:9-ah chuan, “Ka thiante chuan eng chu an hmu na a, mi betu aw erawh chu an hre lo” tiin tarlan a ni. Chuvang chuan Tirh22:9-a inziak ang zawkin thil thlen dan indawt-ah ‘eng’ hi tarlan zawk a ni.

(Thu belh: Tirh 9:7 leh Tirh 22:9 hi thil thleng thuhmuna ngaih mahse record dan inang hauh si lo an ni. 9;7-ah “Aw zawng an hre naa….” A tih laiin; 22:9-ah thung chuan, “…Aw erawh chu an hre lo” a ti thung a. He mi chungchangah hian zawhna a awm nual sa avangin ka lo chhan tawh dan hi a ngai angiin ka han dah belh a ni.

Heng pahnihah hian a enge dik zawk  hriat a ni lova, mahse Tirh 9:7  hi a ziaktu Luka'n ‘secondary source’ (mi thusawi a hriat chhawn) mila a ziah anga a lan avang leh, Tirh22:9 hi amah  Paula sawi ngei, ‘primary source’ (a sawitu leh a tawngtu sawi ngei) anga a lan avangin; bible commentator tamtak chuan Tirh22:9 hi a rintlak zawkin an ring a. Chuvangchuan thu lakna hnar pahnih (9:7 & 22:9) rau rauah pawh - 22:9 zawk hi zirlaibu [p 21, para 2 (f) na]-ah pawh tarlan a ni ta zawk a ni.

Anania: Anania hi ‘Damaska khuaa zirtir zinga pakhat’ (Tirh 9:10) tiin leh; ‘Dan kawnga Pathian ngaihsak leh chuta Juda awmte zawng zawng hnena hmingtha’ (Tirh 22:12) tiin a chanchin kan hmu a. Thenkhat chuan Pathian inpuanna a nih avangin ‘zawlnei’ tiin an sawi bawk. Paula hnenah hian thu chi hrang hrang a sawi; i) Tirh22:;13, ii) Tirh 9:17, iii) Tirh22:14, iv) Tirh22:15,  v) Tirh 22:16 tihte a ni.

Eng leh Aw: Paulan  ‘eng’ a hmuh leh ‘aw’ a hriat hi a chiang em em a, chiang lo ruai emaw ngaihruat theih thil ang mai mai a ni lo. Eng, lo thleng hi tarlan dan a inang vek lo; i) Eng, van ata (Paula velin a lo thleng phut) Tirh9:3. ii) Van ata eng nasa tak (Paula velan a lo thleng phut) Tirh22:6. iii) Van ata eng eng emaw, ni eng aia eng zawk (Paula leh a kalpuite velah eng hmuh a ni) Tirh 26:13.

Aw, Paula hnena aw lo thlengin a sawi kan hriat theihte hengah hian kan hmu; i) Tirh9:4, ii) Tirh 9:5-6, iii) Tirh26:16, iv) Tirh26:17, v) Tirh26:18.

Baptisma: Baptisma chu Grik tawng ‘baptizo’ atanga lo kal a ni. A awmzia chu ‘hnim phum’ emaw ‘chiah pil’ tihna a ni. He hrilhfiahna hi miin tanchhan tha tawkah a ngai a nih chuan ‘Paula hian hnim phum ngeiin baptisma a chang’ tih inziak hi awm thlip thlep lo mahse, a thu bul awmzia avang hian ‘Paula hian hnim phumin baptisma a chang ngei’ (a ti duh tan) a tih theih.

Sunday, 2 February 2025

ZIRLAI 3 NA: A PIAN THAR HMAA PAULA NUN BIH CHIANNA

 Bible thu chiar tur  : Tirhkohte8:1-3; 9:1-6; Galatia1:13-14.

Thuvawn    : ‘Krista Isua, mi sualte chhandam turin khawvelah hian a lo kal,’ tih hi a rinawmin a pawm tlak em em a ni; an zinga mi sual ber ka nih hi (ITimothea 1:15).

1.  THUHMAHRUAI: 

Pathian tana mi ropui leh thawh hlawkte ‘tunhma nun’ chanchin hriat hi thil chakawm tak a ni thin. Chutiang chanchin chu vawiinah hian kan zir dawn a ni. Paula pian thar hmaa a nun emaw, a mizia tarlanna hi duhthusama tha hmuh tur a vang hle a. Bible pawn lamah phei chuan he tiang chanchin hi hmuh tur a awm lova, bible-a a chanchin mi dang sawi leh amah insawi dan lak khawm a ni tlangpui dawn a ni. 

2.  PAULA NUN BIH CHIANNA: 

Paula nun bih chianna atang hian; a mizia te, a thil lo tih tawh te, eng ang mi nge a nih leh, mi dang chunga a rilru put dan te, adt tarlan kan tum dawn a. A pianthar hmain eng ang mi nge a nih? tih hi he zirlai hmanga tarlan kan tum a ni.

i)  Mi duh fir leh kal filawr tak a ni:

Gal1:14-ah chuan: “Mi thlahtute thurochhiah chunga thahnem ka ngaih nasat bik avangin Judate sakhaw biak dan kawngah chuan ka chite zinga ka rualpui tam takte ka lehpel ta a.” a ti a. Paula hian thlahtute thurochhiah (tradition) leh Judaism hi a hre belin, zawm leh tih dik kawngah pawh thahnem a ngai hle a ni. Heng thila a fir zia leh thahnam a ngaih zia chu, “Ka chite zinga ka rualpui tam takte ka lehpel” tih hian a tarlang a. Tunlai tawng takin ‘mi duh fir leh kal filawr’ (extremist/radical) kan tih ang hi a ni hial awm e. 

Tha leh dik nia a pawm, tan lam tina em em a ni a. A tan lam thil (Judaism) humhalh tur leh chutiang nek che thei nia a hriatte dodal rap rap thin mi a ni. Tirh8:3-a kan hmuh angin -Ringtu hmasate chu in tinah luh chilhin, a hmei apaa hnuk chhuakin, tan inah a khung hial thin a ni.

ii)  Ti duhdahtu a ni:

A thiltih nena inzawmna nei ‘tiduhdah/tiduhdahtu’ tih thumal hi bible-ah vawi sawm pali (14) a awm (Tirh8:3; 9:4,5; 11:19; 22:4,7,8; 26:11,15; 1Kor15:9; Gal1:13; 23; Phil3:6; 1Tim1:13). Paulan a tihduhdah te chu; a) Ringtu-te, b) Kohhran, c) Isua a ni. 

Tiduhdahtu a nih thu hi ama insawi dan a ni a (Gal1:13, Tirh22:4; 1Tim1:12; Phil3:6). Tihduhdahna a chelek dan chu; thah tum angin a vau a (Tirh9:1), ti hlum hial kawpin a ti duhdah thin a (Tirh22: 4), ringtute an tihhlum laiin remtihpuituah a tang thin a (Tirh26:10), mipa leh hmeichhia thliar lovin a phuar thin a (Tirh22:4), hnuk chhuakin (Tirh 8:3) tan inah a khung tir thin a (Tirh22:4), inkhawmna inah pawh a hrem thin a (Tirh26:11), Isua thu sawttir a tum thin a (Tirh26:11), ram dang khua thleng pawhin a umzui thin (Tirh26:11).

Juda-ho thil chin dan (tradition) leh sakhaw biak dan (Judaism) thlirna lam  atang chuan Paula hian ‘thawk tha’ a inti maithei. Mahse,  tihduhdahna hi Pathian thinurna mei ko chhuk thei kawpa thil pawi a ni a (Jer21:12), bawhchhiatna leh sualna belhchhahtu a ni a (Amos5:12), Lal Isua thil duh loh zawng tak a ni (Lk3:14). Chuvangchuan, ringtu hmasate thlirna atang chuan Paula hi ‘khawvela mi sual berte zing ami emaw, mi tihbaiawm tak’ tih tur a ni ang. 

iii)  Kohhran tibuaitu a ni:  

Ringtute a tihduhdah dan atang hian kohhran a tihbuai dan tur chu a ngaihruat theih mai awm e. Tirh8:3-ah chuan, “Saula erawh chuan kohhran hote a tiduhdah em em a, in tinah a lut a, ahmei apain a hnuk chhuak a, tan inah a khung thin” tih thu kan hmu a. Tirh9:1-ah pawh, “Saula erawh chuan Lalpa zirtirho a vau thu leh thah a tum thu a la chhak chhuak ta cheu va” tiin kan hmu bawk. 

Kohhran chu Pathian mite pung khawm leh insuihkhawmina an din, taksa pum khata peng tin an inzawm anga inzawm khawm (IKor12:12) a ni a. Chuvangchuan ringtute chunga buaina theng thin hian kohhran chu nasa takin a nghawng ang tih a rin theih a ni.

iv)  Sawichhetu a ni: 

‘Sawichhetu’ tih hi amah Paula insawi dan a ni (ITim1:12). Sawi chhiatna eng ang takin nge a kalpui erawh kan hre lo. Tirh26:11-ah chuan, ‘Isua thu sawttir a tum’ thu kan hmu a. A awmzia chu Paula hian ‘ringtute chu Isua sawichhiat tir a tum’ tihna a ni. Amahin Pathian emaw sakhua emaw a sawi chhiat bakah, mi dangte pawh chutiang thil dik lo ti tur chuan a kar tihna a ni. Tin, Tirh26:8-ah chuan, “Nazaret Isua hming kalh lamin thil tam tak ti i la thain ka ring thin a” tih thu ama sawi kan hmu a. ‘Thil tam tak’ a tih zingah hian sawichhiatna pawh tel ngei tura ngaih a ni.

ITim1:13-a ‘sawichhetu’ tih tawngkam hian mihring inkara insawi chhiatna ai mahin, sakhaw thurin emaw Pathian emaw sawi chhiatna a kawk a. Thuthlung hluiah chuan anchhe lawh hi Pathian sawi chhiatna a ni a (Lev24:11). Pathian hming sawichhetu chu tihhlum ngei ngei tur a ni (Lev24:16). Pathian zah lohna hi Pathian sawichhiatna a ni thei bawk (Rom2:23-24). A tlangpui thuin, sawichhetu chuan a sawichhiat chu diriam takin a ti thin a, zahna leh pawisaknain hmun a chang lo tlangpui thin. He tiang hi sawichhetu a nih anga Paula awm dan leh thiltih ni ta se, ‘mi sual tak, bul hnaia awm reng atan pawha kan duh loh tur zinga mi’ a ni thei awm e.

v)  Sawisatu a ni:

‘Sawisatu’ tih thu pawh hi ama insawi dan bawk a ni (ITim1:12). Tirh26:11-ah chuan, “Inkhawmna in tinah ka hrem fova…,an chungah ka kawlh em em a, ram dang khaw thleng pawhin ka tiduhdah thin a” tia a sawi thu kan hmu. He mi thuah hian ‘a kawlh zia’ Paulan a sawi a, tin ‘vantlang hmuh theihin hremna a chelek thin’ anga ngaih theih tur a awm bawk. 

He tiang mizia a neih bakah hian, a tlangpui thuin, sawisatu chuan, mi dang a sawisaknaah, tawngka leh thiltih hmangtein, mite chungah taksa natna leh rilru natna nasa tak a thlen thei a. Tin,  insawisak hmingpu chin thil tih reng rengah chuan a tuartuin a theihnghilh mai mai loh tur ‘rilru hliam’ a awm tel fo bawk. Paula sawisakna hi, kawng lehlamah ringtu hmasate hian kan tarlan dan ang zawng zawngin an dawngsawng vek lo thei a. Amaherawh chu, he tiang ang hi mi sawisak chingte leh an thiltih sawhkhawk awm dan a nih chuan, pawl thenkhat tan chuan mi sawisatu chu ‘mi tha tia sawi theih rual loh’ a ni.

vi)  Mi sawi kai khawpa - mi thianghlimte chunga tisual thin a ni:

Tirh9:13-ah chuan Anania hnenah Pathian thu a lo thleng a. Anania chuan, “Lalpa, chu mi (Saula) chu Jerusalem khuaa i mi thianghlimte chunga a tihsual tam zia thu mi tam tak kaah ka hria a ni” tia a sawi thu kan hmu a. Mi thianglimte chunga Paula ‘tihsual tam zia’ hi mi pahnih khat mai pawh ni lo, ‘mi tam takin’ an hria a. An hria mai ni lovin ‘an sawi duh hle’ ni awm tak a ni. 

Thil tihsual tamtak hi mi ngaihven zawng a ni vek lo ang bawkin, sawi chhawn tlaka ngaih loh thil tihsual a awm bawk. Paula thil tihsual erawh hi chu a langsar a. Mi ngaihven zawng tak pawh niin a lang. Chuvang chuan, Paula thil tihsual hi ‘thil te-tham a ni lova, a sualna pawh hi thil ho tak a ni lo’ kan ti thei ang. Tin, vawi khat thil tisual mai a ni lo tih a chiang a. A tum reng vanga tisual nawn fo thin tih pawh a hriat theih (Tirh26:8). Chuvang chuan, mi thenkhat tan ‘misual hmingthang tak emaw hriat hlawh tak’ tih tur zing ami a ni hial awm e.

vii)  Mi hlauhawm tak a ni:

Damaska khaw bula a thil tawn hnuin Paula hian Jerusalem hi kum thum (3) hnuah chauh a tlawh a (Gal1:18). Jerusalem khua a tlawh tum chuan zirtirhote chu pawl a tum a; amaherawhchu, “An ni erawh chuan an zain ani chu an hlau a. Zirtir a ni ve tih an ring lo,” tiin Tirh 9:2-ah kan hmu. 

Damaska leh Jerusalem inkar hi mel 135.6 (218KM) vela inhlat a ni a. A nun danglam hnu, Jerusalem a tlawh hma kum thum (3) chhung hian a chunga thil thleng chanchin hi Jerusalem-a zirtirhote hian an hre tawh ngeiin a rinawm. Amaherawhchu, chutiang chung pawh chuan zirtir a ni ve tih an ring lo fo va. A nun a danglam hnuah pawh ‘mi rin kai lo’ anga ngaih theih turin a awm a. A chhan ber pawh, sulhnu pawr a tunhma hunah a lo hnutchhiah nasat tawh vang a ni. Miin an tih a, a ruka an hlauh hial khawpin a lo che rawva tawh tihna a ni a. Mi dang tana tihbaiawm khawpa thil ti thin mi nia a lan avangin Paula hi mi tam tak tan ‘mi ngainatawm lo tak’ a lo ni tawh thin a tih theih a ni. 

3.  KHAIKHAWMNA:

Sulhnu lian tham leh tawmkailo hnutchhiah thin mahse Pathian hnathawh ropui tak leh piantharnain chutiang mite nun a tih danglam theih si zia hi Paula nun atang hian fiah takin kan hre chhunzawm zel theiin a rinawm. 

Kan zir tawhte hetiang hian lo khaikhawm i la;

i)  Paula chu mi duh fir leh kal filawr kan tih ang mi a ni a. Tan lam lana tak, a tan zawng nektu nia a hriatte pawisa hauh lova do let thin a ni.

ii)  Tiduhdahtu a ni a. A tihduhdahna tuartute tan chuan ‘khawvela mi sual ber zing ami’ tih mai tur khawpa tihduhdahna run thlak chelektu a ni.

iii)  Kohhran tibuaitu a ni a. A vau a, tihhlum duh hial khawpin mi dang chungah rilru a pu a, ringtute inahte lutin hmeichhiah leh mipa pawh thliar lovin a hnuk chhuak a, tan inahte a khung tir a. Kohhran a chawh buai dan hi namen lo tak a ni.

iv)  Sawichhetu a ni a. Rilru chhe tak puin thil a ti a. Mi dang bula awm ve tlak lo ang hiala ngaih theih turin a awm thin.

v)  Sawisatu a ni a. Taksaa leh rilru lama hliam mi tam tak neih tirtu a ni. Mi a sawisak avanga ‘mi tha tia sawi rual loh’ mi tam tak tana ‘mi sual’ a ni. 

vi)  A thil tihsual mi tam takin an hriatpui, an sawi huai huai khawpa thil tihsual langsar nei, misual hriat hlawh tak a ni.

vii)  A thil lo tih tawhte avanga mi dang tana rinzawh harsa tak, an hlauh ruk hial khawpa tihbaiawm taka thil lo ti tawh thin a ni.

viii)  Mihring thlir dan atanga ‘tlaktlaina reng nei lo leh inhmuchhuak thei si lo’ kan tih ang zing ami a ni.

ix)  He tiang mi hi ni thin mahse Pathian hnathawh ropui tak chuan nun hi thlakthlengin a ti danglam thei takzet a ni.

SAWIHO TUR:

Paulan ‘Ka ni’ tia amah a insawina hi ‘a tha lam’ leh ‘tha lo lam’ bible-ah tam tak a awm a, chungte chu sawi ho (inhriat siak) ni se.

ZIRLAI PUITU:

Piang thar/pian tharna: Piang thar/piantharna tih thumal hi Paula tawngkam a ni lova, tin, chhan hrang hrang avanga he thumal kohhran huang chhunga hmang duh lo, kohhran thenkhat leh baptist kohhran zingah pawh tam tak an awm. A tlukpuia ngaih theih tawngkam dang; siamthar lehna, Pathian mi hriat, mi thianghlim,  Krista Isuaa tihhran, chhandam tihte leh tawngkam dang tam tak a awm a. Amaherawh chu, he zirlai chhunga kan sawi tum nen heng ho hi inhmehin a lang lo. Chuvang chuan, piang thar/piantharna tih thumal hi kan hmang chhunzawm zel (dawn) a ni.

Judaism: Judaism chu kawng hnihin a sawifiah theih; i). Juda ho nun leh khawsak dan, an thil chin, an inenkawl dan, etc sawina a ni a. ii). Juda ho sakhaw rindan leh kalphung zawmtute awm dan sawina a ni bawk.

Tihlum hial kawpin: Paula hian mi a tihhlum thu kan hre lo a. Amaherawh chu tihduhdahna avanga ringtute chunga thihna khawp a thlen laiin ‘tihhlum remti lamah’ a tan thu Tirh 26:10 kan hmu. Stephena lunga an den hlum laiin ‘a thih a remti’ bawk (Tirh 7:60). Paulan a thiamthu Agrippa hmaa a sawi tumin, “An tih hlum laiin thihhlum remti lamah ka tang bawk thin a” a ti a (Tirh 26: 10-11). He mi thu vek hi mipui hmaa thiam thu a sawi tum chuan, “He kawng amite hi tihlum hial khawpin ka tiduhdah thin” a ti thung (Tirh 22:4-5). Tirhkohte thiltih ziaktu hian ‘thu lakna hnar’ inang lo a hmang a nih loh chuan Paula hian a thu ngaithlatute azirin thil thleng inang hi a sawi dang hret a ni thei a. Tin, hyperbole tia an vuah, a inziak ang ngau ngaua lak hleih theih loh uar taka thusawi dan tam tak a awm a. Chutiang ang chu Paula hian a hmang a ni thei bawk.

Mi ten an hlau: Tih hi ‘Mite hlauh a ni’ tih tur a ni a. Mizo tawnga ziahin chhiar sual a awl hle a. Chuvang chuan ‘Mi ten an hlau’ tiin a tlangpuiah dah a ni.

Mahni insawina: Mahni insawina (I am saying) hi Lal Isua pawhin a nei nual a. Entir nan; Chhang nung ka ni, khawvel entu ka ni, kawngkhar ka ni, beram vengtu tha ka ni, thawhlehna leh nunna ka ni, kawng leh thutak leh nunna ka ni, Grep hrui ka ni, tihte a ni a. Paula pawh hian chutiang chu tam tak a nei a, ‘tirhkoha vuah tlak loh’ tih pawh hi chu tiang zing ami chu a ni.

ZIRLAI 8 NA: PAULA LEHKHATHAWN TE

  Bible thu chiar tur : 2Thessalonika3: 13-18; 2Korinth7:8-12; 2Timothea3:16 & 4:13. Thuvawn           : Chutichuan unaute u, ding ...