Monday 1 May 2023

LIFE PRINCIPLE & VALUE SYSTEM

 

INTERMEDIATE MEET - 4

(PATHIANNI CHAWHNU PAPER)

                                                           

Rev Kalzarliana Khiangte

 

SAWIFIAHNA:

 1.   LIFE PRINCIPLE:

Principle Sawi Fiahna:

Mihringin a rin dan te, a nun leh chet vel dan kaihruaia thununtu - innghahna bulpui rintlak/thil dik engemaw a neih hi principle chu a ni a. Thil tum, nih tum, ngaihdan mumal min neih tir a, kan rilru leh nun dan khalh ngil tura rilru innghahna bulbal min petu hi principle chu a ni.

 

English

-        Principles are general and fundamental truth that may be used in deciding conduct or choice.

-      A fundamental truth or norms, or values that represent what is desirable and positive for a person, group, organization, or community, and help it in determining the rightfulness or wrongfulness of its actions.

 

Baptist kohhran tawh phawt chuan principle kan nei a. Chungte chu-

1.    Believer Baptism – Ringtu Baptisma

2.    Autonomy of local church – Tualchhung kohhran thuneihna

3.    Priesthood of all believers – Mi tin mahni inpuithiam theihna

4.    Two ordinances – serh leh sang chi hnih (baptism, and the Lord Supper)

5.    Individual soul liberty – Mimal zalenna

6.    Separation of the church and state – Kohhran leh sawrhkar indahhran dan

7.    The supremacy of the scripture – Pathianthu dah chungnunna

Heng principle hi kohhran pum rin dan (faith), tih dan (tradition), pawm dan (belief), leh a awm zel dan tura thutlukna siam thintu leh kaihruaitu a ni a. Baptist kohhran tawh phawt chuan kan ke chheh rem sual tur vengtu ber pakhat atan kan hmang tlat a ni.

 

En tirna dang pakhat atan - Theological College-ah hian zirlaite subject pakhat kan zirtir thin a. Mi hmaa thu kan sawiin communication tha siam tur chuan ‘communication principle’ miin a zawm ngei ngei tur a awm a. Chung athen azarte chu –

    Know your audience – thu ngaithlatute hre chiang rawh

    Know your purpose – I thiltih chhan hre chiang rawh

    Know your topic – I thupui hre chiang rawh

    Anticipate objections – Min hnarna chezia kan pawisa tur a ni

    Use multiple communication techniques- Dankhan chi hrang hrang hmang rawh, etc tihte a ni.

He tianga tuemawin mi a dawr emaw, mipui hmaah thu a sawi a nih chuan – ‘mi bengkhawn a hlawh nge nge e’ tih a ni thin.

 

Entirna dang leh deuh atan - kan tleirawl chhuah hlim hian ‘New year resolution’ (kum thar thutiam) siam hi kan ching hle a. A that em avangin kum 10 chuang zet ka insiam thin. Heng chhung hian Thuthlung Thar bu hi vawi 18+ chu ka chhiar chhuak ve hial awm e. He mi phena principle ka rilruin a neih chu – ‘Bible chhiar hi ringtu tha ni tur chuan kan tih ngei tur a ni a, mimal nun a khalh ngil thei a, thlarau lam nun tan ralthuam tha tak a  ni, bansan mai mai tur a ni lo’, etc tih kha a ni. Chu chuan peih loh chang pawhin min tur thin a. Thlarau zara a hlawkna kan hmuh thiam hnu lek phei chuan ‘chak takin’ min chhiar tir thei hial ta a ni.

 

LIFE PRINCIPLE THA LEH DIK NEIHIN NGHAWNG A NEIH DAN

 

ENTIRNA 1-NA:

He mi chungchang ti chiang tur hian SINGAPORE – 20TH CENTURY’S MOST SUCCESSFUL DEVELOPMENT STORY  an tih hial khawpa hmasawn leh hmingthang chanchin hi entirna atan ka hmang duh a.

-          Aug, 1965 –a an independent khan ‘third word countries’ zinga rinluh an ni a. Mahse leadership fawng vuantute avang leh principle rintlak an neih azarah an ram chu khawvel hriat khawpa ram hmasawn leh changkang a lo ni ta.

-          Conservative economist Milton Friedman chuan Singapore chanchin tiang hian a sawi a – “an example of how to do development right

-          Kum 1992 kum khan an PM GOH CHOK TONG in PAP Cadres a address  tumin, NON-ALIGNED MEETING, Jakarta-a an neih tuma Nepal PM-in a zawhna a sawi chhuak a. A zawhna chu Singapore hlawhtlinna thuruk a ni.

-          Ani chuan awlsamtein an PM hmasa ber Lee Kun Yew (1959-90) vang a nih thu – a principle, value leh determination vang a nih thu a sawi a.

Hei bakah hian Secret formulae of Singapore’s success an tih chu – MPH a ni:

i)                    MERITOCRACY: Selecting the best people

ii)                  PRACMATISM: If it work, use it

iii)                HONESTY: The quality of being honest –not deceptive or fraudulent)

Chung bakah chuan;

1.      An effective bureaucracy

2.      Effective control of corruption

3.      Learning from other countries

 

Heng avang hian kum 20 emaw chhung lekin Singapore chu khawvel ram hausa, changkang leh nuam, tourist mi maktaduai tam takin kum tina an tlawh, sumdawnna hmunoui, thil tha leh changkang tinreng awm khawmna khawpui leh ram a lo ni ta a ni.

 

ENTIRNA 2-NA       :

William Carey: (Tuna kan awmna in satu leh luahtu hi a ni a, he inah hian a thih thkengin a cheng a ni)
Carey khan India (Calcutta) hi Ni 11th, Nov,1793 ah lo thlengin; Ni 9th, June, 1834 ah a thi a. India ramah kum 41 rawng a bawl chhung khan, “Serampore Mission nena inkungkaihna nei missionary mi 30, a ram mi zirtirtu mi 40, mission station leh sub-station 45, tin kohhran member mi 600 chuang  a hring chhuak a ni” an ti a. ‘Father of modern Mission’ tia hriat niin, hei bakah hian –
-    hmeichhiate dikna leh chanvo humhalhtu,
-    reformer (social, cultural leh moral - a chhe lai siamthatu),
-    botanist (thlai lama mi thiam),
-    industrialist (thil dehchhuahna lama mithiam),
-    economist (sum hman leh peipun thiam),
-    agriculturist (thlai huan lama mi thiam),
-    media pioneer (meida lama mi hmasa),
-    astronomer (vanlam chanchin hre mi),
-    forest conservationist (Ramngaw humhalhtu),
-    Translator leh educator (letlingtu leh zirna lama mithiam), etc tia hriat a ni.
Lehkha phek hnih khat maia a hlawhtlinna chanchin sawi sen rual loh avang hian – mi bik, India leh khawvel mission rawngbawl zel nana Pathian bel-ruat, etc tia sawi theih hial a ni.

He ti taka khawvel huapa mi lar, hriat hlawh leh mi hlawhtling nih tirtu hi eng e? kan tih chuan; a chhanna hmasa ber chu ‘Pathian avang vek’ a ni a, a dawttuah chuan ‘PRINCIPLE’ tha tak an neih vang a ni. Chu chu India rama rawngbawlna an neih hlimin an duang a, chu an principle chu a khat tawkin an chhiar a, an nun leh an rawngbawlna kaihruaitu ber atan an hmang tlat a, harsatna tam taktawk thin mahse, chu principle chu an vawn ngheh tlat avngin, mi hlawhtling, FATHER OF MODERN MISSION tih hial a ni ta a ni.

 

AN PRINCIPLE CHU:

Carey-a leh a Thiante – Dan sawm (An Principle):
‘Dan sawm/Thusawmpek’ (Ten Commandments) tia Careya leh a thian ten serampore mission an din hnu - 1805 kuma an duan chhuah hi zo tawngin ka let a. Chu chu a hnuai ami ang hian a ngai ngaiin I lo tarlang dawn teh ang. -

Chandamtu, hmun dang aia he ram pilrila min phuntu hian, mite chher puitling turin kan kovah mawhphurhna a dah si a. Chuvang chuan heng thil pawimawh bikahte hian kan rilru tihtakzeta pek hi dik niin kan hria.

Pakhatna: Kan hna ropui leh zahawm tak hi buatsaih a a awm theih nan, thlarau boral thei chungah hian hlutna nasa tak kan nghah a tul takzet a ni. Mi bo ten chatuan nun an neih hial dawn avanga kan rilru a nghawng dawn emaw, hlohna nasa tak kan chungah a thleng dawn a nih pawhin beih zel hi kan inhuam tur a ni.


Pahnihna: Heng mi bote - phuar bet a,  an rilru tichiai thintu chanchin thil kan hriat theih zawng zawng lakkhawm hi a pawimawh em em a. Chutiang hmang  chuan fing takin an ni ho nen hian thu pangngai kan la sawi ho thei ang.


Pathumna: Hindu ho nen kan indawrin, chanchintha dodal tura rilru kherek an put zui theihna tur thil laka inthiatfihlim hi kan theih chen chenah thil tul tak a ni. Sap nun dan thenkhat, an pawi sawi zui thei tur thil angte hi a tam thei ang ber hmuh phak lovah kan dah bo tur a ni. {Entir nan} ramsa chunga nunrawnna ang chi te hi pumpelh kan tum tur a ni.


Palina: Thil tha tih a nih theihna tur remchang awm zawng zawng hi kan mitmei ang a. Hna kal lai, a bik takin khawlum huam huam hunahte erawh thawlak hun insiam turin duhthlanna erawh kan nei ang; amaherawh chu- nun hi a tawi a, kan chhehvel amite hi an boral reng bawk si a, chuvang chuan chhandamna chanchin lawmawm hi kan puan loh chuan phurrit nasa tak kan inthlen chawp thei a ni tih hi kan rilruah kan dah nget tlat tur a ni.


Pangana: Mi bote hnena thu kan hrilin, Paula tih  dan  kan entawn ang a. Tichuan Krista, khenbeha chanchin hi  kan thu hril apiangin thupui berah kan neih thin ang.  Tun lai khawvel missionary hlawhtling ber berte hian krista tlanna (atonement) thu hi thupui-ah an neih a ni tih hi thu dik a ni.


Parukna: A ram mite hian kan lakah rinna zawng zawng an nghah hi a pawimawh takzet a; chutiang bawkin kan bula an awmin an zalen tur a ni.  He tiang rinna kan laka an neih theih nan hian englai pawhin an sawiselnate hi kan ngaitha thei tur a ni a, thurawn duhawm ber kan pe tur a ni.


Pasarihna: Thlarau kan la seng khawm mai turte tih chaka, ngaihsak zui hi kan hna pawimawhte zing ami a ni. Missionary diktak  chu a mipuite tan Pa nih a tling thin.


Pariatna: A ram mite thuhril atang chauhin he ram dung tluanah hian chanchin tha hi hril kimin a awm thei ang tih hi kan beisei a. A ram mi, a hranga kohhran  la indin maithei turte leh, an pastor te, rawngbawltute hnena thurawn a rang thei ang bera pek zel hi kan tihturah kan ngai tlat a ni.


Pakuana: Pathian Thu thianghlim hindu ho tawnga lehlin hna hi kan theihna zawng zawng nena thawh zel hi kan kova awm a ni. A thlawna a ram mi ten an chhawr tur sikul din hi, chanchinthain hnehna a chan theih nana thil pawimawh takzet a ni bawk.


Sawmna: Heng hna pawimawh lutuk thawh chhuahpui tura  theihna min pe thintu chu, bang lova kan tawngtaina leh, mimalin sakhuana chi nung kan tuh rengna hi a ni. Thlarau lam tuihalna zawngin, Pathian buan rengin, heng milemte chawpetu a tih bo thleng leh, Krista a malsawmna awm hi an tawnhriat thlengin kan zain Lalpa thinlungah thlenin i nghat ang u.


A tawpna: He hna ropui tak avang hian hmaihthen nei reng reng lovin i inpe ang u. Kan hun te, thilthlawnpek kan dawn te, kan chakna te, kan chhungkua te, kan kawr hakte nen lam hian kan ta-ah i ngai hauh loving u. Heng thurawnte hi kan rilruah vawn nun a nih reng theih nan – vantlang hriatah te, kan thawhna hmun tinah te, kum khat chhunga tum thum kan inhmuh khawm thin-na, chung chu – Lalpa ni hmasa ber January, May, leh October; ahte chhiar chhuak thin turin thutlukna kan siam a ni.


Tlipna:  A chunga kan tarlan takte hi Pathian Thutak aia a that zawkna sawi tur ka hre hran lo a. Amaherawh chu, Thutak (Pathianthu) kan thinlunga cham reng bak-ah hian kan rawngbawlna tihsawt nan leh keimahni min cher nghet lehzualtu atan ‘thinlunga thu rolum mumal (principle)’ kan neih a ngaih hun a awm thin. Rawngbawl tura – nihna thar, hma thar, mawhphurhna thar, etc Lalpa’n kan hmaah min chhawp sak chang hian ‘(mission) principle’ hi duan nachang hria i la, nasa takin kan rawngbawlna hian hma a sawnin, keimahni ngei pawhin ngheh nan kan hman phah ngeiin a rinawm.

 

ENTIRNA 3-NA       :

Ka naupan/tleiral lai chanchin ka hrilh fo tawh che u a. Tuna ka sawi tur pawh hi ka sawi in hre fo tawhin ka ring.

Ka tleirawl laia ka LIFE PRINCIPLE mawlmang te, ka nun kaihruaitu atana ka hman thin ka hrilh dawn che u a, eng ang taka effective, motivational, success enhancer, etc nge a nih kan sawi bawk ang;

 

KA LIFE PRINCIPLE

I)                    KA RUALPUITE ZINGAH KA TAIMA BER TUR A NI A, HNA KA THAWK TAM BER ANG

II)                  LEHKHA KA ZIR TAM BER TUR A NI

III)                 KA INKHAWM TAM BER TUR A NI

 

A RESULT

I)                   Naupang rethei em em thin khan Pathian avang chauhin – bachelor degree pahnih leh master degree ka lo nei ve ta.

II)                Pathianin a rawngbawltute zingah min hmang a. Hna zahawm tak – Pastor ka lo ni ve ta hial a.

III)             Kan thawh phak loh tura kan ngaih – Assistant Professor niin, India rama Theological Institution ropui ber-ah kum 8 zet thawkin, chu miah pawh College dintu in sak leh amah ngeiin a thih thlenga a luah CAREY HOUSE-ah kan cheng ve ta hial a ni.

 

2.      VALUE SYSTEM    :

 

English           : In ethics, value denotes the degree of importance of some thing or action, with the aim of determining what actions are best to do or what way is best to live (normative ethics), or to describe the significance of different actions. Value systems are prospective and prescriptive beliefs; they affect ethical behaviour of a person or are the basis of their intentional activities.

 

Mizo                : A chunga mi lehlinna ni kher lovin – Value system chu; kan rilruin ngaih pawimawh, vei zawng, ngaihhlut, ngaihsan, ngaihsak zawng, dah san, etc a nei a, chu mi zulzui chuan mihringte hian duhthlanna kan siamin kan che zui bawk thin a. Tin, kan rilruin a ngaih hlut zawng ang zelin rilru pawh kan pu-in kan nung zui bawk thin a….chu chuan value system kan tih hi a hrilhfiah thei mai awm e.

 

Entir nan – hman lai atanga tunlai (Pre modern to modern period) hun thlenga mihringin a thinlung/rilrua a thil dah pawimawh leh ngaih hlut zawng chu;

1.      Sakhaw thurin leh inzirtirna (Eg: bible, faith leh doctrine, etc)

2.      Dikna leh rinawmna

3.      Taimakna & thawhrimna

4.      Hlawhtlinna

5.      Sum/hausakna

6.      Discipline.

7.      Communiterian Values

 

He tiang ang deuh hian Tunlai thalaite pawhin an rilruah - ngaih pawimawh leh ngaihhlut zawng an nei a,  an value system inrem dan hi entirna angina I lo tarlang the ang;

1.      Freedom/liberty/opportunity/privilege

2.      Fashion / mawi duhna

3.      Entertainment

4.      Power

5.      Money

6.      Education

7.      Sakhaw thurin leh inzirtirna (Eg: bible, faith leh doctrine, etc)

 

 

VALUE SYSTEM THA LEH DIKIN NGHAWNG A NEIH DAN

Value system tha leh dik hian a chunga Life principle kan sawi ang thoin hlawkna tam tak a nei a. Chung zinga tarlan ngei ka duhte chu;

1.      Mi responsible-a min siam theitu a ni

2.      Mihring rilru a ti hrisel

3.      Self-esteem / self-confidence a boost

4.      Mihringa quality tha - Integrity (quality of moral strong principle) , honesty (free of deceit; truthful, sincere)and decency (acceptable or appropriate standard of morality) pe theitu a ni.

5.      An dai sual ve zen zen lo

6.      Mi dangte tan belh tlak khawpa nun duhawm nei an ni.

7.      Mi hlawhtling ni turin mihring a pui.

 

ENG TINGIN NGE IN VALUE SYSTEM IN BUILT VE DAWN ?

For example          : A hnuai ami hi I ngaih pawimawh dan angin number pe rawh (I ngaih pawimawh hmasak 4 kha no 1 theuh I pe hmasa ang a. A dawta I ngaihpawimawh 4 kha no 2 theuh. A dawt lehah I ngaihpawimawh 4 dang kha no 3 theuh, a dang 4 kha no 4 theuh. A tawp bera I ngaihpawimawh 4 kha no 5 theuh…chutiang zelin).

 

_____                    PAWISA

_____                    HAUSAKNA

_____                    PATHIAN & A THU (RINNA, SAKHUA, DOCTRINE, ETC)

_____                    POWER/THILTIHTHEIHNA

_____                    HLAWHTLINNA

_____                    TAIMAKNA/THAWHRIMNA

_____                    RINAWMNA

_____                    THUAWIHNA

_____                    AIA UPA ZAH

_____                    INNGAIHTLAWMNA

_____                    TLAWMNGAIHNA

_____                    NU & PA THUAWIHNA

_____                    ZIRNAA HLAWHTLIN

_____                    KOHHRAN LAM THIL NGAIHPAWIMAWH

_____                    DIKNA

_____                    INCHEINA/FASHION

_____                    ENTERTAINMENT/GAMES KHELH, T.V OR MOVIES EN

_____                    MI RETHEI KHAWNGAIH & TANPUI

_____                    ZALENNA LEH SECURITY (Freedom & security)

_____                    DISCIPLINE

No comments:

Post a Comment

CHAW THA